Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1988, Side 66

70
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
frumbyggja íslands. Mun ég reyna að gera öllum heimildum nokkur
skil, þeim sem hér koma til greina, hverrar tegundar sem eru.
Ritaðar heimildir sem varða papa eða varðað geta, eru tvenns konar
og aðeins tvenns konar: norrænar og írskar. Það virðist með öllu von-
laust að finnast kunni í öðrum miðaldaheimildum neitt, sem varpað geti
ljósi á viðfangsefnið.4
Þegar litið er á hinar norrænu heimildir um papa í einu lagi, verður
ljóst, að kjarni þeirra er hið margfræga rit Ara prests Þorgilssonar,
íslendingabók.5 Þetta rit er nú aðeins til í tveimur uppskriftum, sem
séra Jón Erlendsson í Villingaholti gerði fyrir Brynjólf biskup Sveinsson
í Skálholti rétt eftir 1650, eftir gamalli skinnbók, sem síðan glataðist og
enginn veit neitt um annað en það, að fræðimenn eru sammála að ráða
megi af stafsetningu eftirritanna, að handritið hafi verið frá um 1200 eða
máske lítið eitt eldra. En frumrit Ara hefur það vissulega ekki verið.
Eftirrit séra Jóns eru talin góð, einkum það sem hann gerði síðar, vafa-
lítið til þess hvattur af Brynjólfi biskupi að vanda sig meira en í hið
fyrra skipti. Báðar uppskriftirnar kornust í eigu Árna Magnússonar og
eru nú í safni hans, AM 113a fol. og AM 113b fol. og er hið síðarnefnda
betri uppskrift, oft nefnd A.
Það er kunnara en frá þurfi að segja, að íslendingabók er tilraun Ara
prests til að rekja helstu viðburði á íslandi frá upphafi vega fram til
1122, og leggur hann ekki hvað síst áherslu á að koma viti í tímatal
íslandssögunnar með því að miða atburði hvern við annan og svo við
almennt tímatal, þegar þess varð auðið. Ari prestur var fæddur 1068 eða
1069 og dó 1148, áttræður að aldri. Bók sína samdi hann á árunum
1122-1132. Þetta virðist mega telja fullkomlega öruggt, svo og hitt, að
hann skrifaði tvær gerðir af bókinni, hina eldri og hina yngri, og það
er sú yngri, sem nú er þekkt. Bækurnar hafa verið eins um margt, en
þó var sitthvað í hinni fyrri, sem ekki er í hinni síðari og einhverju jók
Ari í hina síðari, sem ekki var í hinni fyrri. Hafa fræðimenn margt um
þetta efni skrifað, svo og um allt annað, sem við kemur Ara og starfi
4. Kristján hafði í uppkasti þessa kafla aðeins fjallað um norrænar heimildir. Ekki þótti
ástæða til að bæta ncinu við hugleiðingar hans um þetta efni. Rit Dicuils munks Dc
mensura orbis terrae, samið árið 825, er hins vegar það rit írskt sem hvað ljósasta frá-
sögn gefur um þctta efni. í því segist hann 30 árum áður hafa rætt við írska munka
sem dvalist höfðu á landi sem þeir kalla Thule, en lýsing þess bendir sterklega til þess
að um ísland sé að ræða.
5. Um íslendingabók almennt verður hér látið nægja að vitna til cins hins nýjasta, sem
um hana hefur verið skrifað, Svend Ellchoj 1965, bls. 25 o. áfr., og víðar. Sjá einnig
íslenzk fornrit Ij v-xlix.