Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1988, Blaðsíða 196
200
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
Fyrsta dæmið um notkun á einkamynt eða verðmerkjum á íslandi er
frá miðri 19. öld, nánar tiltekið 1846. Þessir fyrstu vörupeningar voru
gefnir út af Carl Franz Sienrsen kaupmanni í Reykjavík, en hann versl-
aði einnig í Færeyjum, þar sem sömu peningar giltu.1 Það virðist hafa
tíðkast að vörupeningar væru notaðir þannig að kaupmaðurinn sem gaf
þá út greiddi vinnulaun, innlegg, lán upp í væntanlegt innlegg eða
annað með slíkum peningum. Þar með tryggði kaupmaðurinn sér við-
skipti viðtakanda því að fátítt var að aðrir tækju við vörupeningunum
en útgefandinn eða verslun hans. Sá ljóður var á þessum verslunarmáta
að annað vöruverð gilti fyrir vörupeninga en ef verslað var með gjald-
gengri ríkismynt. Algengt var að vörur voru 10-30% dýrari ef greitt
var með vörupeningum. Þessi verslunarmáti viðgekkst ekki lengi,
flestar gerðir vörupeninga komu til sögunnar á ofanverðri 19. öld. Með
lögum nr. 41 8. nóv. 1901 var notkun slíkra vörupeninga bönnuð.
Skyldi vera búið að innleysa vörupeningana fyrir 1. júlí 1902. Bannið
fól í sér
... að búa til, flytja inn eða gefa út neinskonar verðmerki, hvorki
myntir eða seðla, er gengið gátu manna á milli sem gjaldeyrir, hvort
sem ætlazt var til að verðmerki yrðu innleyst með vörum eða pen-
ingum.2
Eins og skráin hér á eftir ber með sér voru það kunnir kaupmenn í
flestum tilfellum, sem gáfu út vörupeninga. Flestir kaupmannanna
höfðu viðkomu í Kaupmannahöfn árlega og margir dvöldust vetrar-
langt í Flöfn. Samgangur þeirra, á skipsfjöl eða á annan hátt, hefur verið
óhjákvæmilegur. Gæti þar meðal annars verið komin skýring á því hve
margar gerðir vörupeninga sjá dagsins ljós um svipað leyti. Önnur álíka
líkleg skýring er að flestir viðkomandi kaupmenn fóru eflaust á vöru-
sýninguna miklu í Kaupmannahöfn 1888. Þar rak N. Hansen og Co.
mikið kynningarstarf á framleiðslu sinni.
Vitað er að flestar. gerðir vörupeninga voru slegnar erlendis, þótt
heimildir séu ekki alltaf til um hvar og hvenær þær voru slegnar.
Öruggt má þó telja að Danmörk og Þýskaland komi þar sterklega til
greina. Þýska fyrirtækið L. Chr. Lauer í Nurnberg mun hafa slegið
nokkuð fyrir íslenska aðila, umboðsmaður þess í Kaupmannahöfn var
N. Hansen & Co. Miklar líkur eru á því að íslenskir kaupmenn, sem
1. Kristján Eldjárn, Árbók hitis íslenzka fornleifafélags 1972, bls. 151-8.
2. Stjórnartíðindi 1901 A dcild, bls. 198-9.