Réttur - 01.01.1955, Side 33

RÉTTUR
33
UM SVIÐ OG HLUTVERK HEIMSPEKINNAR
En það er einmitt afstaða mannsins til umheimsins, sem er
kjarni og megininntak allra heimspekistefna. Af því má ljóst
vera, að það er ekki unnt að varpa heimspekinni fyrir borð, né
heldur getur það verið neitt keppikefli. Hitt skiptir meginmáli
að tileinka sér rétta heimspeki, raunhæft og frjótt viðhorf, sem
geri oss færari að skilja þessa veröld og breyta henni.
Það eru nú liðnar meira en 25 aldir, frá því vestræn heimspeki
hóf fyrstu göngu sína í Grikkjaveldi hinu forna. Eins og að lík-
um læmr hefur hún verið háð þróun og viðfangsefnum þjóðfé-
lagsins sem og því stigi, er vísindi og tækni höfðu náð hverju
sinni. Félagsleg og pólitísk átök hafa sagt þar til sín. Feigar yfir-
stéttir hafa að jafnaði reynt að verja yfirráð sín með heimspeki-
kenningum, þar sem dulýðgi og kyrrstaða skipuðu öndvegi. En
sókn og lífstrú rísandi stétta hafa beint heimspekinni að við-
fangsefnum lífsins, hvesst sjónina og frjógvað kenninguna.
Meginágreiningur heimspekinga hefur jafnan lotið að sam-
bandi anda og efnis, vitundar og ytri veruleika. Þeir, sem líta svo
á, að efnisveruleikinn sé af andlegum toga, fylla flokk hughyggju-
manna, og skiptir þá ekki máli, hvort þeir telja að hlutvt ruleik-
inn sé skapaður af einhverjum guði, eða ætla að hann sé tálsýn
ein og skynvilla. Hinir, sem telja efnið eða hlutveruleikann raun-
sannan og upphaflegan, en vitundina síðar tilkomna, teljast til
efnishyggjumanna. En það er deilt um fleira. Menn hefur greint
á um, hvort hinn ytri veruleiki væri í raun og veru þekkjanlegur,
hvort hann væri óumbreytanlegur eða umskiptum háður, sem
og hvaða hlutverki skynjanir vorar, rökhyggja og starf gegndu
í þekkingaröfluninni o. s. frv. o. s. frv.
Fræðileg staða heimspekinnar á liðnum öldum hefur verið
breytingum háð. A miðöldum var hún löngum þerna guðfræð-
innar, eða „ancilla theologiae", eins og það hét á lærðra manna
máli þeirra tíma. Henni var þá ætlað það hlutverk að útlista
nánar og fella í rökrænt kerfi kenningar kaþólskrar kirkju. En
lengst af var þó heimspekin sjálfstæð fræðigrein — og heim-
spekingarnir litu oft á hana sem drottningu annarra fræðigreina,
einskonar vísindi vísindanna. Hún var þá raunar, enn ekki greind