Réttur - 01.01.1955, Blaðsíða 46

46
RÉ'TTUR
miðs gætir oftast lítt í formrökfræðinni. Viðfangsefnið er mann-
leg hugsun, form hennar og lögmál. En það er horft á það frá
mismunandi sjónarhól, Rannsóknin er ekki á sama stigi, aðferðir
og markmið frábrugðin. Díalektisk rökfræði er þekkingarfræðileg
rökfræði, sem lítur á feril hugsunarinnar frá sögulegu sjónarmiði
— í hreyfingu og þróun. Hún sameinar ef svo má segja hið rök-
fræðilega og sögulega, lógiska og históriska. Hún Iætur sér ekki
nægja að raða dómum og ályktunarformum samhengislítið hlið
við hlið, heldur rekur samband þeirra, sýnir hversu eitt hugsunar-
formið æxlast af öðru, hvernig hið æðra tekur við af hinu lægra.
Af þeim sjónarhól eru aðleiðsla og afleiðsla, greining og tenging
ekki algerlega andstæðar og sjálfstæðar rannsóknaraðferðir, full-
gildar í sjálfu sér, heldur gagnkvæmir þættir eða liðir hugsunar-
starfsins, sem víxlast á, eru skilyrði hvor annars og skila beztum
árangri í samstarfi og tengslum.
Samkvæmt díalektiskum skilningi eru reglur og frumhæfingar
formrökfræðinnar engin fjarstæða, en sjónarmið hennar eru of
þröng og takmörkuð. Oll samsemd er afstæð — og því hvikulli,
sem fyrirbærin eru meiri og örari breytingum háð. Samsemdin er
tímabundin og tekur aðeins til ákveðinna hliða eða þátta við-
komandi fyrirbæris. Hlutirnir búa yfir innri andstæðum og marka-
línurnar stundum óljósar; þeir breytast og geta sýnt aðrar og
andstæðar eigindir í breyttu umhverfi eða í annan tíma o. s. frv.
Það er hlutverk díalektiskrar rökhyggju, að sníða hugtök vor og
dóma svo að viðfangsefnunum, að þau fái túlkað veruleikann
sem gleggst.
Þáttur rökhyggju og fræðilegrar hugsunar í mannlegri þekk-
ingaröflun er geysimikilvægur — og stórum meiri en skyn-
hyggjumennirnir, sem leggja allt upp úr skynreynslunni, vilja
vera láta. — Og reyndar eru hugsanir vorar og skynjanir jafnan
samofnar. Það er hlutverk hugsunarinnar að vinna úr skyn-
reyndunum, gera úr þeim heildarmynd og kveða á um nýjar at-
huganir og rannsóknir. Skýringartilgátan, „hypotesan”, er hinn
mikilsverðasti þáttur í öllum vísindum, hún dregur samnn kunn-
ar staðreyndir og tengir þær í heildarsýn og örvar og ýtir undir
þekkingarleitina. Hinum ýmsu sviðum mannlegrar þekkingar er