Réttur - 01.01.1955, Side 45

RÉTTUR
45
líka hlutveruleikans — að vísu með sérstökum hætti. Dómar eru
ekki einbert form eða tiltekin röð hugtaka, heldur hugsunarform,
sem endurspegla jafnframt raunveruleg tengsl hluta og fyrirbæra;
og til ólíkra tegunda dóma svarar mismunandi snið hlutveruleik-
ans. Og eins og hlutir og fyrirbæri eru í margslungnum tengslum
sín á milli, þannig er einnig samhengi milli hugtaka rökfræð-
innar. Enginn dómur verður myndaður án hugtaka og heldur
ekkert hugtak án dóma. Hvert hugtak er alhæfing, forsendan fyrir
myndun þess er samanburður fyrirbæra, þar sem aðalatriði eru
greind frá aukaatriðum, hið almenna frá hinu sérstaka og ein-
stæða, o. s. frv.
En þótt hugsunin endurspegli þannig hlutveruleikann, er þar
ekki um að ræða neina einfalda spegilmynd. Endurspeglunin
gerist með sérstökum hætti, er margslungin og fjölþætt. Hugsun-
in er æðsta og flóknasta hreyfingarform hlutveruleikans og á sér
sín sérstöku lögmál. Það er verkefni hinnar díalektisku rökfræði
að rannsaka þau. Og með því að díalektisk rökfræði og þekking-
arfræði marxismans eru eitt og sama, lýsir hún ekki aðeins hinum
ýmsu formum hugsunarinnar og tengslum þeirra sín á milli,
heldur og raungildi þeirra, sambandinu við veruleikann. Díalekt-
isk rökhyggja er reist á þeirri undirstöðu.
Engels Iíkti eitt sinn afstöðu formrökfræðinnar til díalektiskr-
ar rökfræði við samband lægri og æðri stærðfræði, og má það
til sanns vegar færa. Formrökfræðin getur ekki talizt fullkomin
hugsunaraðferð, og það eins fyrir því, þótt hún sé laus við frum-
speki þá og hughyggju, er oft vilja loða við hana. Hún er sniðin
við tiltölulega stöðug fyrirbæri, einföld tengsl, fastar og skýrar
markalínur. Og við slíkar aðstæður heldur hún sínu fulla gildi.
En sem hlutir og fyrirbæri gerast breytilegri, flóknari og andstæðu-
fyllri, nægir hún ekki lengur, þar verður hin díalektiska rökhyggja
að koma til. Það táknar engan veginn, að reglur formrökfræð-
innar séu þar með alveg úr gildi felldar; þær gilda áfram sem
þættir í nýju og víðara samhengi, líkt og lögmál hinnar lægri
stærðfræði haldast á sinn hátt í hinum æðri tölvísindum.
Viðfangsefni díalektiskrar rökfræði og formrökfræðinnar eru
mikils til hin sömu, nema hvað hins þekkingarfræðilega sjónar-