Andvari - 01.01.2003, Qupperneq 92

ÞÓRIR ÓSKARSSON
„Hið fagra, góða og sanna er eitt“
Tómas Sæmundsson og faguifrœði Fjölnis
Þótt flest oss finnist breytt,
Hið fagra, góða og sanna er eitt
Um alla heimsins öld
Og ekkert þekkir kvöld.1
Tilurðarsaga Fjölnis hefur verið rakin bæði víða og vel og oftast á áþekkan
hátt.2 Óhætt er líka að segja að almennt ríki sátt og samkomulag meðal
íslenskra fræðimanna um það hvemig lýsa beri megineinkennum og mark-
miðum tímaritsins og túlka þau með hliðsjón af öðrum íslenskum ritum 19.
aldar og innlendri og erlendri samtíð þess. Þó er ekki óhugsandi að sumt
megi skilja öðrum skilningi en hinum vanalega. Meðal þess eru alkunnar
hugmyndir Fjölnismanna um hið fagra, sanna og góða og tengsl þessarar
þrenningar sem skáldið Steingrímur Thorsteinsson taldi bæði eilífa og eina
við nytsemina sem fjórða hjól undir vagni tímaritsins. A síðustu árum hafa
fræðimenn yfirleitt álitið að hér komi saman nokkrar af mikilvægustu hug-
sjónum upplýsingarstefnu 18. aldar og rómantíkur 19. aidar.3 Þessir þættir
hafa jafnvel verið taldir skýr vísbending þess að þeir Fjölnismenn hafi verið
eiginlegir tímamótamenn í íslenskri menningu: Þeir standi föstum fótum í
hugmyndaheimi fyrri tíma en andi að sér ferskum vindum samtímans. Sú
staðreynd að þeir leggja ríka áherslu á nytsemi sýni a.m.k. ótvíræð tengsl
þeirra við upplýsingarstefnuna en fegurðin sé hins vegar af rómantísku bergi
brotin. Margir hafa sömuleiðis gengið að því sem gefnu að Tómas Sæmunds-
son hafi einkum sett upplýsingu og nytsemi á oddinn en að þeir Jónas Hall-
grímsson og Konráð Gíslason hafi verið ötulustu talsmenn rómantíkur og
fegurðar í ritstjórninni. í þessari grein verður leitast við að velta upp
nokkrum nýjum flötum á þessum gamalkunnu hugmyndum. Þar sem þeir
snerta að sumu leyti söguna um upphaf Fjölnis verður ekki komist hjá því að
rifja hana lauslega upp hér í byrjun.