Andvari - 01.01.2003, Blaðsíða 108

106
ÞÓRIR ÓSKARSSON
ANDVARI
Hið fagra, hið góða og hið sanna eru mismunandi hliðar á raungerðri fullkomnun, þ.e.
á hinni djúpsæju hugmynd sem er raunveruleg en hefur upphafna hugsjón sem forsendu
raunveru sinnar.30
Heiberg taldi að þessi raungerða fullkomnun birtist okkur best í listaverkum.
Fegurð þeirra framkalli hið góða og trúarlega og saman leiði þessir þættir af
sér hið sanna og heimspekilega. Heiberg hélt því einnig fram að þessi þrenn-
ing stæði ekki í neinu stríði við nytsemina. Eins og Fjölnismenn leit hann svo
á að hér væri um nátengd atriði að ræða. Þetta kemur t.d. skýrt fram í yfir-
litsgrein hans um danskar fagurbókmenntir frá árinu 1831 þar sem hann
ræðir um þrjú mismunandi stig þekkingar eða vísindalegs þroska:
Fegurðin er [...] síðasti liður alls vísindalegs þroska. Hinn fyrsti er nytsemd þekkingar-
innar, annar sannleikur hennar, þriðji fegurð hennar.31
Þessi ummæli sýna svo ekki verður um villst að nytsemin átti sér ekki ein-
göngu talsmenn á 18. öld, tíma upplýsingarstefnunnar. Hún skipaði líka veg-
legan sess í þekkingar- og fagurfræði 19. aldar, ekki síst þegar kom fram á
daga Fjölnismanna og mesti móðurinn var runninn af hinni upphaflegu
þýskættuðu rómantík. Þá tengdist hún gjaman þríeykinu fegurð, sannleika og
gæsku. Eðlilegt virðist að sækja á þessi mið þegar fagurfræði Fjölnismanna
er útskýrð og leitað að sögulegum hliðstæðum hennar.
Það væri að vísu fulldjúpt í árinni tekið að líta á skrif Heibergs um skáld-
skap og fegurð sem beina og ótvíræða fyrirmynd Tómasar Sæmundssonar og
þeirra Fjölnismanna enda fer því fjarri að þeir beiti sömu heimspekilegu rök-
færslu og hann við að sýna fram á einingu hins fagra, sanna og góða og
tengja þessa þætti við hið nytsama. Við vitum hins vegar að þeir félagar
höfðu nokkur kynni af hugmyndum Heibergs. í bréfum sínum víkur Jónas
Hallgrímsson t.d. nokkrum sinnum að ritdeilum hans við danska og þýska
samtímahöfunda en reyndar í æði léttúðugum tón. Þó fullyrti Jón Þorkelsson
við lok 19. aldar að Jónas hefði verið einn þeirra íslendinga sem hneigðust
að Heiberg.321 Ferðabók sinni snertir Tómas sömuleiðis við svipuðum hug-
myndum og Heiberg án þess þó að nefna hann á nafn.33
Aður var vikið að ummælum Tómasar um það hvemig hið gagnlega ann-
ars vegar og hið fagra, sanna og góða hins vegar tengjast leit mannsins að
þekkingu, en einnig má benda á hve sannfærður hann er um almennt upp-
eldisgildi fegurðar og listar: „við hennar hlið getur enginn rustaskapur og
hráleikur lengi staðizt“, segir hann (331). Hún breiðir ánægju, blíðu og inn-
dæli yfir mannlegt líf og opnar augun fyrir öllu því fallega í veröldinni. Að
þessu sama er einnig vikið í aðfaraorðum fyrsta árgangs Fjölnis, þar sem
útgefendumir segjast vilja „leítast við að vekja fegurðartilfinnínguna, sem
sumum þykir vera heldur dauf hjá okkur Íslendíngum“ (Fjölnir 1835: 12).