Andvari - 01.01.2003, Blaðsíða 104

102
ÞÓRIR ÓSKARSSON
ANDVARI
spyr ekki að því einasta hvað gagnligt er, heldur lætur hann dóm sinn þar um hanga af
þremur öðrum spumingum eður höfuðatriðum sem hreyfa sér í mannligri sál og hann
verður að álíta meir umvarðandi og rétt sem neista Guðs ætlaða hönum til leiðarvísirs í
hinu jarðneska skuggsýni. Þessir eru hugmyndirnar um hið falliga, hið sanna og hið
góða. (330; skáletrun mín, Þ.O.)
Eins og sjá má eru hér komin öll þau fjögur atriði sem rætt er um í stefnu-
skrá Fjölnismanna: hið gagnlega, fallega, sanna og góða. Sömuleiðis kemur
hér skýrt og greinilega fram að Tómas telur þrjú síðastnefndu atriðin „meir
umvarðandi" en það sem er gagnlegt enda séu þau eiginlegar forsendur allra
dóma um það hvað sé raunverulega gagnlegt. Andstætt efnislegum frum-
þörfum manna tengist þessi eilífu gildi guðdómlegu eðli þeirra, æðri þekk-
ingarleit og þeim hugsjónum sem jafnan ber að hafa að leiðarljósi í lífinu.
Það séu þau sem greini menn frá skynlausum skepnum og skeri úr um það
hvort einstakar þjóðir geti í sannleika sagt talist siðmenntaðar. Raunar eru
þetta einnig þau atriði sem Tómas nefnir þegar hann greinir eiginlega lista-
menn frá handverksmönnum. Af þessum sökum þarf heldur enginn að velkj-
ast í vafa um nauðsyn þeirra og mikilvægi.
Af skrifum þeirra Fjölnismanna, hvort heldur Tómasar eða annarra, má
einnig draga þá ályktun að nytsemin sem slík hafi í raun og veru ekki haft
neina afgerandi þýðingu í hugsun þeirra um fagurfræði og eðli skáldskapar.
í inngangsorðum sínum að fyrsta árgangi Fjölnis leggja þeir félagar vissulega
á það ríka áherslu að nytsemin tengist efnislegri og andlegri velvegnun og
framþróun mannkynsins, einstaklinga, samfélaga og þjóða. Hún er hins
vegar á engan hátt forsenda eða skilyrði fegurðar, sannleika og siðsemi
heldur þvert á móti háð þeim sem raunveruleg og bein afleiðing þeirra eða
ávinningur. í formála fyrsta árgangs Fjölnis segir t.d. svo um fegurðina:
Hún er sameínuð nytseminni, - að so miklu leíti sem það sem fagurt er œtíð er til nota,
andlegra eða líkamlegra, - eða þá til eblíngar nytseminni. Samt erfegurðin henni eptir
eðli sínu aungvanveginn háð, heldur so ágæt, að allir menn eíga að gymast hana sjálfrar
hennar vegna. (Fjölnir 1835: 10-11; skáletrun mín, Þ.Ó.)
Fegurðin er með öðrum orðum sjálfstæð í eðli sínu en ræðst ekki af utanað-
komandi tilgangi eða notum. Að hugsanlegri fegurð hins nytsama er að
minnsta kosti hvergi vikið. I list og skáldskap veltur allt á einingu hins fagra,
sanna og góða. Hún er hin raunverulega forsenda alls góðs skáldskapar. Þetta
kemur einnig skilmerkilega fram í inngangsritgerð fjórða árgangs Fjölnis,
þar sem þeir félagar útskýra ritstjómarstefnu sína í fyrsta árganginum og rétt-
læta m.a. val sitt á framsæknum og framandi samtímaskáldskap: