Andvari - 01.01.2003, Side 106

104
ÞÓRIR ÓSKARSSON
ANDVARI
spekinnar sem átti upptök sín í verkum Platons og hughyggju hans. Þetta
voru hin þrjú birtingarform fullkomnunarinnar eða hinnar æðstu hugsjónar,
gildi sem ekki var hægt að leiða af öðrum verðmætum. Þrenning þessi er
einnig vel kunn úr kjörgrein Tómasar, kristinni trúfræði, og eins og þegar var
vikið að samsvarar hún þremur meginsviðum heimspekinnar eins og hún
þróaðist á síðari hluta 18. aldar: fagurfræði, þekkingarfræði og siðfræði.
Hátindi sínum náði eining hins fagra, sanna og góða þó í þýskri klassík um
aldamótin 1800, einkum í verkum Goethes og Schillers. Margir talsmenn
þýskrar rómantíkur lögðu sömuleiðis áherslu á þessa þætti, m.a. heimspek-
ingurinn Friedrich Schelling sem gerði þá að raunverulegum kjama listfræði
sinnar og heimssýnar.19 Meira að segja þeir evrópsku rómantíkerar sem upp-
hófu hið ljóta, hræðilega og skaðlega og gáfu slíku fullan þegnrétt í lista-
verkum sínum urðu að viðurkenna að einnig þetta lyti kröfum hins fagra,
sanna og góða og þjónaði tilgangi listaverksins sem slíks. Á þann hátt varð
hið ljóta og illa bæði lokkandi og fagurt.
Aðalgeir Kristjánsson gat sér þess til að Tómas Sæmundsson hefði kynnst
hugmyndinni um hið fagra, sanna og góða meðan hann dvaldist í París
haustið 183320 og gæti það vel verið rétt. Þó þurfti ekki að leita út fyrir endi-
mörk þess ríkis sem íslendingar tilheyrðu á 19. öld til að hlera umræður um
þessi gildi. Nægjanlegt var að skyggnast örlítið um í ritum danskra rithöf-
unda sem flestir hverjir gerðu hið fagra, sanna og góða að leiðarhnoða sínu.21
Oehlenschláger ruddi brautina á fyrstu áratugum aldarinnar og festi þrenn-
inguna rækilega í sessi. Árið 1814 færði eðlisfræðingurinn H.C. 0rsted rök
fyrir því að hún væri birtingarform guðlegs eðlis22 og 1834 ræddi heimspek-
ingurinn F.C. Sibbem um hana sem algilda fyrirmynd.23 Árið 1847 leit
ævintýraskáldið H.C. Andersen svo yfir farinn veg í einni af þekktustu dæmi-
sögu sinni, „Skugganum“.24 Sú saga fjallar um lærðan mann sem varði öllum
kröftum sínum til þess að tala og rita um hið fagra, sanna og góða í heim-
inum þótt veraldlega sinnaður almenningur hefði engan áhuga á slíku. Um
síðir varð heillyndi hans svo hættulegt stjómvöldum að hann var tekinn af lífi
en tækifærissinnaður skuggi hans eignaðist kóngsdótturina. Þætti sumum
kannski ekki fráleitt að heimfæra þessa dæmisögu upp á Fjölnismenn sem
enduðu þrautagöngu sína sama vor og hún birtist. Næsta haust var tímaritið
hins vegar komið á leslista lærða skólans í Reykjavík.
Þegar fagurfræði Fjölnis er hugleidd virðist þó sennilega nærtækast að
hafa til hliðsjónar ritsmíðar Johan Ludvig Heibergs (1791-1860) sem var
einhver skærasti menningarviti Dana á fjórða og fimmta áratug 19. aldar,
sem leikrita- og ljóðskáld, leikhússtjóri, háskólakennari, ritstjóri og
gagnrýnandi, svo einungis fátt eitt sé nefnt. Með skrifum sínum frá þessum
tíma hefur Heiberg oft verið talinn upphafsmaður nýs skóla í danskri fagur-
fræði sem stundum er kenndur við hann sjálfan (den heibergske skole) en