Hlín - 01.01.1926, Side 107

Hlin
105
hæfileika, svo sem innileiki þeirra, sakleysi og sjálfgleymi,
alt það, sem stendur í nánustu sambandi við barnseðlið.
Sá maður, sem jeg ímynda mjer að hafi í seinni tíð
gert glegstan greinarmun á skynsemi og eðlishvöt er
franski heimsspekingurinn Henri Bergson, er alment mun
vera litið á sem merkasta vísindamann vorra tíma. Gerir
hann grein fyrir skoðunum á þessum efnum í hinni
frægu bók sinni »Hin skapandi framþróun« (á dönsku:
«Den skabende Udvikling«). Lítur hann á skynsemi og
eðlishvöt (Intellect og Instinct) sem tvö ólík en samstarf-
andi öfl í framþróun hinnar lifandi náttúru. Hann skil-
greinir þau þannig, að skynsemin hafi ótakmarkaðan
hæfileika til að uppleysa og sundurliða og setja hið
sundurliðaða saman á hvern hátt sem vera skal. Hún
sje einskonar áframhald skilvita vorra og snúi eins og
þau út að hinni ólífrænu náttúru og eigi þar heima.
En eðlishvötin sje meðfœdd þekking á hlutunum. Hún
skynji hlutina innanfrá i heild, en ekki sundurliðaða, og
hún beinist inn á við, að lífinu sjálfu eða hinu lífræna
eðli og starfi náttúrunnar. Hina ósjálfráðu skynjun eðiis-
hvatarinnar hjá æðri lífsverum t. d. mönnunum kallar
Bergson »Intuition« en það hefir verið kallað á íslensku
innsæi, en það er ekki annað en eðlishvöt á æðra stigi.
Hann gerir auðvitað enga tilraun til að heimfæra þessi
öfl upp á mennina, eða skifta þeim milli karla og kvenna,
F*að hafa aðrir gert, og það getur hver reynt, sem vill.
Jeg minnist þessarar skilgreiningar aðeins af því, að hún
hefir betur en nokkuð annað hjálpað mjer til að skilja í
hverju væri fólginn munurinn á gáfum karla og kvenna.
Jeg hefi grun um, að sumir líti enn í dag á eðlishvöt
og skynsemi aðeins sem stigsmun vitsmunalífsins á einni
og sömu framþróunarbraut og að eðlishvötin sje miklum
mun lægri tegund sálarlífs en skynsemin. F*að styður
líka þá skoðun, að líklegt er að vit dýranna sje eðlishvöt
en ekki ályktándi skynsemi. F*ví lá beinast við að álykta