Hugur - 01.06.2010, Síða 94

92
Erlendur Jónsson
verið „stolið" frá öðrum. Segjum að tónskáld A semji verkið a, og tónskáld B
semji verkið b, og að a og b hafi nákvæmlega sömu formgerð. Hljótum við þá
ekki að segja aðAogB hafi samið sama tónverk? Berum þetta saman við sönnun
í stærðfræði: segjum að sanna eigi setningu S (sem ekki hefur verið sönnuð áður).
Stærðfræðingur X og stærðfræðingur Y „detta niður á“ sams konar leið til að
sanna S. Hafa þeir ekki fimdið sömu sönnurií Eg held að við myndum hafa sterka
tilhneigingu til að samsinna því.
En hvað með tónverkin a og b, sem hafa sömu formgerð, þ.e. sömu niðurröðun
tóna (og takt)? Til að gera grein fyrir þessu atriði þurfum við að vísa til mjög
mikilvægs þáttar í allri list, sem er sköpunarkraftur og tjáning.
IV
Listamaður leggur oft allan kraft sinn í að skapa listaverk, fórnar jafnvel lífi sínu
eða sálarheill í þágu listköpunar sinnar. Við þurfum ekki annað en að hlusta á síð-
ustu strengjakvartetta Beethovens eða virða fyrir okkur ýmis málverk Van Goghs
til að sannfærast um þetta, við skynjum hvílíka sálarorku listamaðurinn þarf að
leggja í að skapa eilíft listaverk sem síðan stendur eftir sem einn af bautasteinum
menningarinnar. Það er eitt af einkennum listaverks að það hefur verið skapað
af einmitt þessum listamanni, við þessar aðstæður, í þessu umhverfi. Þótt þriðja
sinfónía Beethovens, Hetjuhljómkviðan eða Eroica, sé ekkert annað en ákveðin
flókin formgerð tóna, hrynjandi og annars, er ekld hægt að skilja hana til fullnustu
sem listaverk nema með því að setja hana í sögulegt samhengi, sem viðbragð við
þeim byltingaranda sem gekk yfir Evrópu í byijun 19. aldar. Það liggur við að við
heyrum söngva byltingarmanna, fallbyssuskotin, finnum púðurlyktina, skynjum
hungrið eftir frelsi og þá þjóðfélagslegu upplausn sem sveif yfir vötnum á þessum
tímum er við hlýðum á Eroica.
Ef við vísum aftur til dæmisins sem lýst var að framan um mannfræðinginn
sem finnur stein í Olduvaigljúfrinu, þá getum við sagt að formgerð geti haft
ákveðna menningarlega eða félagslega stöðu án þess að hætta að vera formgerð,
alveg á sama hátt og steinninn heldur áfram að hafa sömu efnislegu eiginleik-
ana jafnvel þótt mannfræðingurinn hafi fært óyggjandi sönnur á að hann hafi
verið notaður sem verkfæri af einhverjum forverum homo sapiens. Sú formgerð
sem tónverk eins og Eroica er getur gegnt mikilvægu menningarlegu og sögulegu
hlutverki, hana má túlka sem tjáningu á hugarheimi Beethovens og hún getur átt
upphaf sitt í sköpunarkrafti hans án þess að við þurfúm að hætta að líta á tón-
verkið sem formgerð. Það krafðist gífúrlegs ímyndunarafls og sálarkrafta að skapa
slíkt meistaraverk, að finna nákvæmlega pessa formgerð til að tjá eitthvað, til að
gefa okkur listræna innsýn í ákveðinn hluta veruleikans.
Segjum nú að eitthvert annað tónskáld, T, sem við getum gert ráð fyrir einfald-
leikans vegna að sé samtímamaður Beethovens, hafi samið nákvæmlega eins
tónverk og Eroica (þ.e. uppgötvað nákvæmlega sömu formgerð). Við finnum
handritið að því og sannfærumst um að ekki hafi verið um eftiröpun að ræða.