Hugur - 01.06.2010, Síða 144

142
Róbert H. Haraldsson
„Heldurðu að stórum huga sem horfir yfir allan tíma og alla veru geti fundist
þetta mannlíf eitthvað stórfenglegt?" (II, bls. 99 [486a]). „Nei, það er óhugsandi“
svarar Glákon. Einn vandi við ofangreinda gagnrýni á Platon er að hún tekur ekki
alvarlega þann möguleika að heimspekingur Platons kunni að búayfir sjónarhorni
sem tryggi honum annars konar sýn á hlutina og einnig aðra niðurstöðu úr hugs-
uðu tilrauninni en þorri manna er líklegur til að fá að dómi Glákons. Spurningin
hér er sú hvort þessi sýn leiði heimspekinginn út í mannskemmandi tómhyggju
eða veiti honum yfirvegaða sýn til hins góða lífs og réttláts samfélags. Um skkt er
erfitt að fúllyrða en við megum ekki afskrifa fyrirfram réttlætishugmynd Platons
sem gerir ráð fyrir þeim möguleika að tiltekin manngerð sem hlotið hefúr strangt
uppeldi og markvissa þjálfún geti sannarlega borið hag heildarinnar fyrir brjósti
ofar öllu öðru.
Sjálfúr tel ég að sú vörn sem hér hefúr verið færð fyrir hönd Platons sé vissum
takmörkunum háð. Hún er jafnvel á villigötum að svo miklu leyti sem hún tekur
ekki nógu alvarlega þann skyldleika sem kann að vera með hring Gýgesar og
heimspekinni í Fögruborg, og hún skoðar ekki heldur hver afstaða Platons sjálfs
til þess skyldleika gæti hafa verið. Mér virðist nefnilega með ólíkindum ef Platon
hefúr ekki sjálfúr komið auga á hve lík staða heimspekingsins og þess sem hefúr
hring Gýgesar er (sbr. tilvitnunina hér að framan (6i3C-d)). Sé þessi skyldleiki til
staðar og hafi Platon komið auga á hann má hæglega skoða Rtkið í aðra röndina
sem hugleiðingu um hætmrnar sem felast í því að einhver hafi heimspeki á valdi
sínu og komist í valdastöðu í samfélaginu. Og heimspekingar munu auðvitað
geta komist til valda í borgríkinu án þess að hafa fengið hina ströngu þjálfún
sem Sókrates leggur til. Við gætum því lesið Ríkið sem varnarrit um hugsanlegan
eyðingarmátt heimspekinnar. Sú túlkun er ekki úr lausu lofti gripin. Ein erfiðasta
spurningin sem Sókrates veltir upp í Rtkinu er einmitt sú hvernig borgríki geti
lagt stund á heimspeki án þess að tortímast (4970)! Hvers konar upplag, uppeldi,
sjálfsaga, reynslu og rökhugsun þurfa menn að hafa eða hafa hlotið svo þeir mis-
noti ekki vald heimspekinnar? I þessu sambandi er athyglisvert að skoða gagnrýni
Platons á heimspekingana í Ríkinu og öðrum ritum sínum. Ég hef ekki einvörð-
ungu í huga gagnrýni hans á sófistana eða þá sem aldrei hafa haft annan metnað
en að þykjast vera heimspekingar heldur einnig á hina sem hafa gott upplag til
að verða sannir heimspekingar en spillast á leiðinni. I Faídóni virðast mér rökhat-
ararnir til dæmis vera af þeirri gerð9 og í sjöundu bók Ríkisins er athyglisverð
hugleiðing um böl sem hlýst af röklistinni í samtíma Platons (537e-539a), hvernig
hún getur gert menn óréttláta, og hvernig heimspeki getur spillt mönnum kynn-
ist þeir henni of ungir (539b-c). I sjöttu bók Ríkisins er eitt athyglisvcrt dæmi um
hnignun heimspekinnar. Þar ræðir Sókrates um þá sem voru einkar vel fallnir til
að ástunda heimspeki en verða henni afhuga og skilja hana eftir eina og vanrækta.
I framhaldinu koma svo enn síðri menn og taka upp merki heimspekinnar. Um
sh'ka menn spyr Sókrates Glákon:
9 Platon, Síðustu dagar Sókratesar, þriðja útgáfa, þýð. Sigurður Nordal og Þorsteinn Gylfason.
Reykjavík: Hið íslenzka bókmenntafélag, 1990, bls. 155-158 (8gd—gia).