Tímarit Máls og menningar - 01.12.1948, Page 99

DÍALEKTISK EFNISHYGGJA
177
af hagsýni og and-heimspekilegum viðhorfum. Mikið hefur borið
þar á „hinni heilbrigðu skynsemi“, og jafnframt því sem fengizt
hefur verið við rannsókn á einstökum atriðum, hefur verið litiÖ með
tortryggni á allar víðtækar eða almennar ályktanir, heimspekilegar
eða hugsmíðakyns. Þessi arftekna afstaða hefur í reyndinni auð-
kennzt mjög af tvíhyggju. Hún hefur verið hagsýn og skilningshvöss
í efnislegum hlutum, en reikul og tilfinningabundin, er um félagsleg
eða háspekileg (metafysisk) efni var að ræða. Hugsuðum af þessu
tagi þótti því sem eining andstæðnanna, neitun neitunarinnar og hin
hegelska þrenning: tesa, antitesa og syntesa — væri óþarfatrúss og
óþjált meðfæris. Jafnvel sósíalistar hafa oft látið í ljós ósk um, að
sleppa allri díalektík, er kenningar Marx væru raktar. En hin
díalektisku hugtök eru efnisrík og góð stoð til athafna. Þau eru
leiðarvísar, ef svo má að orði kveða, viðhorf eða aðferð til að
gaumgæfa ákveönar aðstæður og til þess fallin að leiða í ljós
atriði, sem annars yrðu óljós eða ruglingsleg. Sagnfræðingarnir
á 19. öld gátu samiö ágætar lýsingar á þjóðlífsháttum samtímans,
en með því að þá vantaði slíkt leiÖarhnoða, tókst þeim ekki að
skapa samfelldan þráð eða meiningu í lýsingum sínum.
Sögulegar lýsingar Marx eru eitt það bezta af því tagi frá þeim
tímum. Hann lét sér ekki nægja að lýsa díalektiskri gerð eða sniði
þess heims, sem hann var að skýra. Túlkun hans hefur ekki aðeins
staðizt próf sögunnar, heldur hefur hann líka sýnt, hversu rannsaka
skal viðfangsefni nútímans. í augum Marx voru díalektiskar and-
stæður ekki bláber orðatiltæki eða þá óhlutstæðar hugmyndir, svo
sem hjá Hegelssinnum. Þær voru tákn raunverulegra hluta, sem
unnu í reynd hver gegn öðrum: Atvinnurekendur og verkalýður,
lénsherrar og kaupmenn. Engels rakti þennan hugmyndaþráð lengra
aftur í tímann, til baráttunnar milli jarðeignaaðals og ættsveita, og
enn lengra aftur, allt til uppruna mannkynsins, er baráttan stóð milli
hins gráðuga, einstaka dýrs og samvirks félagshóps.
Það er eftirtektarvert við þessa lýsingu, hvernig ríkjandi form
berst jafnan gegn því formi, sem það er sprottið af, hversu einstak-
lingarnir mynda jafnan hópa, og hóparnir leysast aftur upp í ein-
staklinga. En einstaklingurinn er ekki hinn sami á hinum ýmsu stig-
um þróunarinnar: api, hálfsiðingi, aðalsmaður, kapítalisti o. s. frv.
12