Tímarit Máls og menningar - 01.01.1988, Page 121

sem sósíalrealistinn Lukács unni öðrum
fremur, eða jafnvel dottinn í þjóðlegan
fróðleik? Sú ályktun er hæpin: hin
sögulega vitund er ekki höfuðatriði
þessarar sögu, hér er ekki öðru fremur
verið að sýna hvernig ákveðnar persón-
ur spretta upp úr ákveðnu sögulegu
umhverfi. Nær væri að segja að Thor
nálgist hér með epískum aðferðum stef
sem oft hafa hljómað í hans fyrri verk-
um: um möguleika skáldskaparins,
vanda hins víðförla skálds, andstæður
íslenskrar menningar og erlendrar
heimsmenningar.
Persóna Einars Benediktssonar er vel
til þess fallin að varpa ljósi á þessi
þemu. Hann hafði kynnst glaumi er-
lendrar heimsmenningar rétt einsog ís-
lensku fásinni, ætlað sér stóran hlut hér
heima og erlendis. Og fáir menn hafa
bæði í skáldskap sínum („Minn hugur
spannar himingeiminn") og fram-
kvæmdaáformum hugsað hærra en Ein-
ar Benediktsson, þótt hin síðarnefndu
hafi mörg hver fallið „í frjóvan jarðveg
íslenskrar meinfýsi”, einsog Sigurður
Nordal orðar það svo skemmtilega (í
formálanum að Kvæðasafni Einars,
1964). Jafnframt þráði hann að sigrast á
allri tvíhyggju, verða heill maður.
Asmundur Grámosans er fram-
kvæmdamaður, hans er að taka af skarið
í erfiðu máli sem góðlegur prestur hefur
hummað fram af sér lengi, og hann er
skáld. Hvað eftir annað er gefið í skyn
að hann sé að reyna að skrifa sögu þessa
máls. Freistandi er að draga þá ályktun
að upphafskaflinn, Að drepa mann-
eskju, sé myndin sem Ásmundur gerir
sér af Svartármorðinu, enda kemur hún
ekki heim og saman við myndina sem
skjölin gefa. Eins sér lesandinn ástir
þeirra hálfsystkina með augum Ás-
mundar, sbr. innskotssetningar sem
Umsagnir um bækur
þessa: „Þegar þessi orð höfðu borizt til
hans, hélt maðurinn pennanum yfir
svörtu blekinu í húsi þess, og vísaði
oddinum upp; í bið.“ (bls. 98) Ást
þeirra Sæmundar og Sólveigar, í trássi
við guðs og manna lög, er ögrun bæði
við valdsmanninn Ásmund og skáldið,
gerir til beggja ítrustu kröfur.
Samt hefur hann ekki átt von á slíkri
ögrun þegar hann kom á þennan af-
skekkta bæ frá hinum stóra heimi, lífs-
reyndur svo nálgast þreytu. Er þá ís-
lenski veruleikinn, í þessari grimmu og
köldu náttúru, svona miklu stórbrotnari
en hin erlenda heimsmenning? Það væri
fljótfærnisleg ályktun. Lesandinn kynn-
ist Ásmundi ekki í neinni heimsmenn-
ingarhöll sem hann lætur sig þó dreyma
um, heldur í laufskála. Þar sem pálmar
standa í koparstömpum og menningin
er að krækja saman örmum „og vaggast
í blíðum sveiflum hins auðkeypta sam-
lætis“ (bls. 15). Staður sem er í senn
gervináttúra og gervimenning (og minn-
ir mig einhvern veginn á Lorry á Frið-
riksbergi), staður sem vekur upp spurn-
ingu Einars skálds: „Er mælt hér eitt
orð, sem ei fyrr var kunnað?“ (Einræð-
ur Starkaðar). Það er ekki nema von að
á sæki minningar um land með óræð
fjöll og bannhelg öræfi. Einar Bene-
diktsson hefur lýst þeim trega sem gat
sest að honum í erlendum menningar-
setrum (sbr. kvæðið I Dísarhöll). En
þessi andstæða hefur líka mótað hugsun
fjölmargra íslenskra skálda og mennta-
manna á öldinni: Halldór Laxness
glímdi við hana með sínum hætti, Sig-
urður Nordal spurði sig í æsku hvort
væri betra erlenda marglyndið eða ís-
lenska einlyndið, og sigld skáld af kyn-
slóð Thors Vilhjálmssonar hafa örugg-
lega ekki farið varhluta af henni. Ás-
mundur sýslumaður er tveggja heima
111