Skírnir - 01.04.2013, Side 50

48
VILHJÁLMUR ÁRNASON
SKÍRNIR
axla í ríkari mæli þær borgaralegu skyldur sínar að upplýsa al-
menning um efni sem varða almannahag og stuðla þannig að bættri
lýðræðismenningu. Þetta er raunar inntakið í Þriðja siðalögmáli
Magna Charta yfirlýsingar evrópskra háskóla um akademískt frelsi,
en það felur í sér „að háskólamönnum beri, í krafti faglegrar stöðu
sinnar og hæfni til gagnrýninnar hugsunar, að taka til skoðunar mál-
efni sem aðrir vanrækja vegna þrýstings af ýmsu tagi“ (Jón Torfi
Jónasson 2008: 63).
Jafnframt þessu þarf að huga að menntun og skilyrðum borgar-
anna til að móttaka, melta og meta þær upplýsingar sem að þeim er
haldið. Þetta samræmist vel því verkefni sem er orðað svo í ís-
lenskum lagaákvæðum að búa eigi nemendur undir virka þátttöku
í lýðræðissamfélagi (Lög um grunnskóla nr. 91/2008: 2. gr.; Lög um
framhaldsskóla nr. 92/2008: 2. gr). Við útfærslu á þessu ákvæði
skiptir vitanlega máli hvaða skilningur á lýðræði er lagður til grund-
vallar. Mér virðast allar lýðræðiskenningarnar þrjár sem hér hafa
verið nefndar vera þýðingarmiklar í þessu samhengi. Það er brýnt
að nemendur læri um stofnanir og leikreglur hins frjálslynda
lýðræðissamfélags, þeir þurfa að tileinka sér þær dygðir sem virk
þátttaka krefst samkvæmt lýðveldiskenningunni, og í anda rök-
ræðukenningarinnar þarf að þjálfa þá í að kynna sér vel málefni, sem
til umræðu eru, og færni í að ígrunda þau og rökræða. Saman mynda
þessar kenningar gagnleg leiðarljós fyrir mótun lýðræðislegrar
borgaravitundar í skólastarfi.
Samkvæmt rökræðukenningunni er síðasta atriðið brýnast enda
stuðlar það að sameiginlegu vitsmunafrelsi borgaranna sem bera
ábyrgð á stjórnarfari í lýðræðisríki (Guðmundur H. Frímannsson
2010: 121-127; Ólafur Páll Jónsson 2011: 19-20). Ólíkt lýðveldis-
kenningunni, leggur rökræðukenningin ekki þá byrði á einstak-
lingana sjálfa að takast á við málin í beinni þátttöku enda ráðast þá
afdrif lýðræðisins um of af dygðum borgaranna. Meginatriðið er að
rökræðukrafan verði innbyggð í stofnanir og ferli lýðræðissam-
félagsins þannig að vinnubrögð og málsmeðferð einkennist af
ígrundun og sanngjörnum samningsvilja. En þótt rökræðukenningin
um lýðræði leggi þannig megináherslu á að í samfélaginu mótist far-
vegir fyrir upplýsta ígrundun um almannahagsmuni, þá krefst hún