Skírnir - 01.04.2013, Side 61

SKÍRNIR
SKYNSEMI EÐA ROKLEIKNI
59
Skilgreiningar og tilgangur gagnrýninnar hugsunar
Ymsir hafa sett fram skilgreiningar á gagnrýninni hugsun, bæði
þröngar og víðar. Ég nefni aðeins tvö dæmi hér, frá Páli Skúlasyni
(1987) og Guðmundi Heiðari Frímannssyni (2010). Páll segir í grein
sinni „Er hægt að kenna gagnrýna hugsun?": „Gagnrýnin er sú
hugsun sem fellst ekki á neina skoðun eða fullyrðingu nema hún
hafi fyrst rannsakað hvað í henni felst og fundið fullnægjandi rök
fyrir henni. Með öðrum orðum: gagnrýnin hugsun leitar að nýjum
og betri rökum fyrir skoðunum sínum og hugmyndum og er þar af
leiðandi sífellt að endurskoða þær“ (Páll Skúlason 1987: 70). Þó að
Páll tali þarna um eitthvað sem hann kallar gagnrýna hugsun virðist
skilgreiningin fremur eiga við um þá veru sem hugsar gagnrýnið.
Tilgangurinn með gagnrýninni hugsun er þarna sá að sú vera sem
leggur stund á hana vandi sig við að hugsa.
Það sem Guðmundur Heiðar (2010: 119) setur fram virðist
fremur ætlað sem lýsing en tæmandi skilgreining: „Gagnrýnin
hugsun er hugsun sem fylgir rökum, stýrist af rökum eða lýtur
rökum.“ Hann leggur fremur áherslu á það sem hann kallar hug-
arfar gagnrýninnar hugsunar en að lýsa hugsuninni sjálfri. Hugarfar
gagnrýninnar hugsunar er eins konar afstaða sem sá sem leggur
stund á gagnrýna hugsun þarf að taka. Guðmundur Heiðar nefnir
ýmsar birtingarmyndir þessa hugarfars, meðal annars hafa þeir sem
tileinka sér það vilja til „að leita sannleikans, vera ekki á höttunum
eftir einhverju öðru“, „víðsýni sem kemur fram í því að nálgast
hvert mál með opnum huga og vera tilbúinn að skoða önnur sjón-
armið en manns eigin og leita eftir þeim“ og eru reiðubúnir „að
breyta eigin skoðunum og niðurstöðum í ljósi nýrra raka ef og
þegar öll skynsamleg yfirvegun mælir með því“ (Guðmundur
Heiðar Frímannsson 2010: 121) og eins liggur það „í hugarfari
gagnrýninnar hugsunar að við lítum á annað fólk sem jafningja og
skynsemisverur" (Guðmundur Heiðar Frímannsson 2010: 132).
Ólafur Páll Jónsson lýsir gagnrýnum manneskjum með skyldum
hætti:
Gagnrýnin er sú manneskja sem býr yfir (i) gagnrýnu hugferði, þ.e. hún
íhugar eigin skoðanir, bæði inntak þeirra og forsendurnar sem þær byggja