Skírnir - 01.04.2013, Page 127

SKÍRNIR ÞÓRA, KRISTINN OG KOMMÚNISMINN 125
gerðir kallast á við samtíma þeirra í stað þess að segja persónusögu
þeirra alla. Þar með hef ég alls ekki útilokað að nefna þætti úr lífi
þeirra áður en þau kynntust, en tel það heldur ekki til vandkvæða að
heimildir um æsku þeirra og uppvöxt séu af skornum skammti.6
Þannig verður samtvinnuð ævisaga þeirra Þóru og Kristins ekki
bara saga samheldinna hjóna heldur jafnframt saga sjálfstæðisbaráttu
Islendinga, kvennabaráttu, kommúnisma, Sovétríkjanna og alþjóða-
hyggju. Hugmyndafræði sósíalismans lagði einmitt mikla áherslu á
að einstaklingurinn fyndi sér samastað innan stærri félagsheildar,
sjálfsmynd einstaklingsins átti eingöngu að taka mið af heildinni og
hagur samfélagsins var alltaf í fyrirrúmi. Sovésk yfirvöld söfnuðu
þó gríðarmiklum persónulegum upplýsingum um þegna sína og þau
hvöttu fólk til að halda dagbækur.7 Sagnfræðingar sem nýta sér
þennan efnivið þurfa þó alltaf að vera sér meðvitaðir um að þessar
persónulegu heimildir voru oft nýttar af yfirvöldum, t.d. leynilög-
reglunni, og gátu haft alvarlegar afleiðingar fyrir einstaklinga, allt
frá atvinnumissi til frelsissviptingar enda hafa skrif um sjálfsævi-
sögur og sjálfsmynd í Sovétríkjunum tekið mið af því samfélagslega
samhengi sem hvatti til sjálfsskoðunar og sjálfsbetrunar í nafni sósí-
alískrar framtíðar (sjá einkum Hellbeck 2001, 2004, 2009).
Þó að veruleikinn hafi blessunarlega verið annar á íslandi, þá er
áhugavert að bera íslenska sósíalista og skrif þeirra um Sovétríkin
saman við þann daglega veruleika sem félagar þeirra í Sovétríkj-
unum og Austur-Evrópu bjuggu við.8 í þessu samhengi eru tengsl
6 Ég vil sérstaklega nefna að ég tel mig ekki geta bætt miklu við það sem nú þegar
er vitað um ástarsamband Þóru Vigfúsdóttur við Davíð Stefánsson enda er bréfa-
safn Davíðs lokað. Sjá Þorleif Hauksson 2009.
7 Magn persónulegra heimilda í rússneskum skjalasöfnum kom mörgum á óvart er
kommúnisminn hrundi árið 1991. Jochen Hellbeck og Igal Halfin hafa báðir
skrifað fjölmargar greinar og bækur um sovéskar dagbækur og notkun persónu-
legra heimilda á Stalíntímanum. Ioana Luca (2011:171) hefur líka nýlega bent á að
æviskrif eigi sér sérstakan stall á fyrrverandi áhrifasvæði Sovétríkjanna þar sem
ýmiss konar persónulegar heimildir komu fyrst fram eftir hrun kommúnismans og
vekja margar upp flóknar spurningar um sekt og sakleysi, landráð og mótspyrnu
og réttlætingu á eigin gjörðum.
8 Hér á þó vel við að nefna bókina Óvini ríkisins eftir Guðna Th. Jóhannesson
(2006) þar sem hann skoðar m.a. hörð viðbrögð íslenska ríkisins við málflutningi
og aðgerðum íslenskra sósíalista.