Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Síða 26

H a n n e s L á r u s s o n
26 TMM 2014 · 1
að þær hafi verið jafn algengar og menn hafa viljað vera láta, er eðlilegast
að álykta sem svo að ýmist skálar, stofur, eldhús, jafnvel kvennabúr og
dyngjur hafi verið undirstaðan í tilurð og mótun baðstofurýmisins.12 Það er
auðveldara að flytja orðið, húsheitið af einu húsi á annað en flytja sjálft húsið
úr stað. Hafi forna baðstofan verið að húsabaki hefur henni verið á sumum
stöðum hnikað enn aftar og eiginlega aftur fyrir húsaþorpið, en annars
staðar verið færð eða byggð upp í fremstu röð. Hugsanlega voru þær sums
staðar ávallt byggðar upp sem eitt af framhúsunum og fóru aldrei á flakk
um húsatorfuna. Í því ljósi gætu bæir á Austurlandi og norðvesturlandi,
þar sem tvílyft torfmikil baðstofuhús liggja samsíða hlaðinu verið fornasta
gerð torfbæjarins og skilgetið afkvæmi miðaldaskálans og stofunnar. Þegar
fram líða stundir verður lega baðstofunnar með þeim hætti að hún verður
endapunkturinn í upplifun bæjarins.
Í stuttu máli má segja að flestir fræðimenn, oft blindaðir af gufublönd-
uðum miðaldareyk og þrúgaðir af skjalaryki, hafi einblínt svo á dularfullt
ferðalag baðstofunnar, „bað“stofunnar og baðstofunnar inn í dagsbirtu
nútímans að þeim hafi yfirsést eðli sjálfs rýmisins og töfrar þess.13
vii
Bæjarhóllinn er staðurinn þar sem bærinn á heima. Bæ var fundinn staður á
upphækkun í landslaginu eða í skjóli náttúrulegra hóla og þá jafnan grafinn
inn í þá að hluta til að verja bústaðinn fyrir kælingu og álagi erfiðustu veður-
átta og jafnframt til að spara vinnu. Sé tóft grafin inn í náttúrulegan hól þarf
einungis að hlaða innra byrði veggjarins. Í þessum skilningi þjónar fjallshlíð
sama tilgangi. Hefðbundin torfhús eru að hluta til byggð úr náttúrulegum
efnivið með takmarkaða endingu. Við sérhverja endurreisn veggja og tófta
gefst færi á að hnika húsunum til og aðlaga betur þeim stað sem bænum
var valinn með tilliti til vinds, sólar, aðkomu, útsýnis og jarðarinnar undir
húsunum. Bærinn snýr jafnan stöfnum inn í dalinn og undan fjöllum, en
baðstofugöflum í sólarátt þar sem því verður við komið. Búseta og regluleg
endurbygging húsa úr jarðefnum hafa í för með sér efnisflutninga sem smám
saman leiða til þess að bæjarstæðið hækkar og fær á sig yfirbragð hóls jafnvel
á stað þar sem enginn var fyrir.
Kunnáttusamleg og hugmyndarík endurbygging í samhljómi við verksvit,
atorku og lífshlaup íbúanna er órofa hluti torfbæjarins, samofið innsta eðli
hans, sögu, tilvistarlegri upplifun og lífsmöguleikum. Það gefur því auga
leið að tilvist og varðveisla torfbygginga veltur á því að rækta skilning á hug-
myndafræði þessara húsa í réttum takti við rótgróna kunnáttu og verksvit í
úrvinnslu einkennandi byggingarefna. Glatist þessi kunnátta glatast arfurinn
og hin verufræðilega tenging um leið, og eftir standa ámátleg leiktjöld með
annarlegan tilgang. Strengur er ristur með torfljá14 og hnaus stunginn með
pálum úr mýri þar sem þrjátíu tegundir stara, grasa, mosa og jurta vaxa og