Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Side 27

Í s l e n s k i b æ r i n n
TMM 2014 · 1 27
vefa úr rótum sínum þéttan seigan svörð. Gömlu og nýlega fengnu grjóti, ýmist
stuðluðu hrauni, köntuðum hellum, sæmáðum hnullungum eða móbergs-
kubbum er endurraðað í veggjarlengjum og tóftum. Torfi og hnausum, sem
bera með sér milda járnblandaða mýrarlykt, er staflað fimlega upp og moldin
þétt troðin með veggjarsleggjum og stutlum. Húslaupur felldur saman, gert
þak, gluggar og hurðir settar í, búshlutum komið fyrir á sinn stað svo og
eldavél og strompi, og kveikt upp. Handverk sem stundað er kynslóð fram af
kynslóð þróast og fágast, útfærslur verða fjölbreyttari og djarfari.
Í byggingarferli torfhússins gera maður og náttúra með sér sáttmála einu
sinni til tvisvar á hverri kynslóð, mann fram af manni var byggt og endur-
byggt á sama staðnum uns samhljómur náðist við landkosti og veðurskilyrði.
Líta má á þetta ferli sem helgiathöfn; hreinsun og endurfæðing staðarins,
hússins og íbúanna.15 Bærinn, gamli bærinn bjó til bæjarhólinn á löngum
líftíma sínum og samlagaðist honum um leið og hann blés í hann lífi. Á
þessum hólum komst þjóðin á legg, í völundarhúsi íslenska bæjarins urðu
Íslendingar íbúar í landinu. Í gegnum aldirnar voru grænu ávölu bæjar-
þúfurnar einkenni íslenskra sveita. Íslenski bærinn er sendiboði landsins
sem ber með sér mikilvæg skilaboð.
viii
Í öndverðu byggðu landnámsmenn skála, hinn svokallaða eldaskála. Þetta
var einfalt gímald með eld í gólfi, ætlað fólki og jafnvel búfé. Öldum seinna
hafði bærinn tekið á sig flókna mynd, dularfulla og inngróna húsaþyrpingu,
samvaxna bæjarhólnum grafna inn í hann þar sem því var við komið. Við
enda ganga hefur baðstofan16 orðið til sem mjúkur hjúpur utan um hlýjuna
þótt eldurinn sé horfinn. Nú rýkur taðreykur úr hlóðum í sérstöku eld-
húsi þar sem hangikjötið dinglar niður úr skammbitum í reykfylltu rjáfri
og flatkakan kætist á glóðinni. Baðstofan er alltaf hærri en jörðin, stéttin
og dyrahellan fyrir utan. upp í baðstofuna liggja eitt eða fleiri þrep eða
einfaldur stigi liggur upp á baðstofuloftið. Þegar líður fram á 20. öld er orðið
jafn líklegt að flatkökur, laufabrauð og kleinur séu bakaðar á eldavélum og
út úr ofnum komi þríeykið jólakaka, marmarakaka og brúnkaka í eldhúsum
sem komið hefur verið fyrir í norðurenda baðstofunnar, oftast þá með glugga
í vestur. Þar sem ekki nýtur gólfhita frá nálægð jórtrandi kúa kraumar í
pottum undir baðstofuloftinu og eldhúsglugginn snýr ýmist á hlað út eða í
sólarátt í samræmi við útsjónarsemi og landshlutabundnar hefðir.
Séð úr fjarlægð eða úr lofti sjáum við reyk úr strompi og eftir atvikum
bregður fyrir grænu, grábrúnu eða hvítu þaki inn í húsatorfunni sem sjálf
er eins og annað þak á bæjarhólnum sjálfum. Litir bæjarþorpsins felast í lit-
brigðum grassins frá safaríkum grænum sumarlitum sem fá yfir sig grábrúa
slikju yfir vetrartímann. Þar sem svörðurinn, þéttur kökkur af mold og
rótum, snýr út í veggjum má greina margvíslega tóna af jarðlitum, allt frá