Tímarit Máls og menningar - 01.03.2014, Page 121

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2014 · 1 121
mikið verk og í tveimur vænum bindum;
fyrra bindið fjallar um söguna frá því
Kaupmannahöfn verður höfuðborg um
miðja 15. öld og fram til 1814 þegar
Danir eru komnir nánast að fótum fram
eftir miklar ófarir í styrjöldum og höfuð-
borgin rústir einar. Síðara bindið fjallar
svo um söguna eftir það, dönsku „gull-
öldina“ sem kölluð er, og fram til 1918
þegar Ísland fær fullveldi og Kaup-
mannahöfn gegnir ekki lengur marg-
þættu hlutverki höfuðborgar landsins.
Það segir sig sjálft að efnið kallar á visst
jafnvægi í efnistökum milli danskrar
sögu og íslenskrar, þar sem aðalhættan
er kannski fólgin í of þröngu, íslensku
þjóðernislegu sjónarhorni. Guðjón og
Jón eru greinilega meðvitaðir um þessa
hættu og tekst vel að forðast slíkar gryfj-
ur. Annar vandinn snýst líka um að
kunna að nýta sér sjónarhorn borgarinn-
ar, leyfa henni að njóta sín á sjálfstæðan
hátt ef svo má að orði komast, þannig að
falleg og merkileg hús borgarinnar eða
atburðir sem ekki tengjast beint mikil-
vægum þáttum í Íslandssögunni, fái
samt umfjöllun þannig að lesandi verði
einhverju nær um sögu og þróun borgar-
innar, fái tilfinningu fyrir henni sem
slíkri. Og er þá ónefndur sá vandi að
gæta jafnvægis í frásögninni milli þess
að fara hvorki of djúpt í mál né of
grunnt, vegna þess að í yfirlitsriti af
þessu tagi þar sem urmull persóna er
leiddur fram er þessi hætta stöðug og
sínálæg; þá gildir að freista þess að teikna
útlínur snöggum dráttum, gefa stutt
yfirlit en reyna samt að vekja spennu og
kveikja í lesanda þannig að áhugasamir
geti síðan bjargað sér sjálfir um frekari
upplýsingar. Í stuttu máli finnst mér höf-
undum takast þetta almennt séð prýði-
lega og til fyrirmyndar hvernig þeir
kappkosta að halda ávallt heildarmynd-
inni, þótt frásögnin fari út og suður, eða
réttara sagt í sífellu til Hafnar og heim.
Eins og alkunna er var Kaupmanna-
höfn sá gluggi sem Íslendingar horfðu á
heiminn um – um tíma jafnvel eini
glugginn – þangað leituðu þeir mennta
og nauðsynja, og þangað leituðu þeir
réttlætis eða réttlætið sem þar bjó leitaði
þá uppi. Í Kaupmannahöfn er því mikil
íslensk saga við næstum hvert fótmál.
Einn meginkostur þessa verks er reyndar
sú ákvörðun höfunda að horfa víðu sjón-
arhorni á söguna og þeir leggja sig til
dæmis fram um að tengja sögusviðið
evrópskri sögu sem er ævinlega í bak-
grunni. Sagan á sér ekki alltaf upphaf og
endi í Kaupmannahöfn, heldur ráðast
örlög Dana, og þar með Íslendinga, af
gangi mála í Evrópu og víðar í heimin-
um. Það er mikilvægt að draga fram
áhrif stjórnmálahræringa í álfunni á
stöðu Íslands; svo aðeins eitt dæmi sé
tekið sýnist blasa við að pólitískt vanmat
Friðriks VI. í Napóleonsstríðunum og
deilunum við Breta hafi styrkt stöðu
Íslands til muna og þar með flýtt fyrir
allri sjálfstæðisviðleitni. Litlu virðist
reyndar hafa mátt muna að Danir misstu
Ísland alfarið úr höndum sér, eins og til
dæmis Noreg. Allt er þetta vel dregið
fram í bókunum og í góðu jafnvægi.
Ítarlega er fjallað um verslun og við-
skipti enda byggðist Kaupmannahöfn
upp sem verslunarmiðstöð, nánast beint
úr því að vera virki eins og miðaldaborg-
ir voru gjarnan. Samskiptin við Ísland
eru líka einkum á sviði viðskipta. Að
loknum þeim lestri hlýtur maður að
álykta, nokkuð óvænt, að Íslendingar
virðast í raun og veru aldrei hafa verið
sérstaklega einangraðir. Óvænt segi ég
vegna þess að sú mynd af verslunarmál-
unum sem Guðjón og Jón draga upp er
býsna langt frá þeirri sem lesa mátti í
Íslandssögu Hriflu-Jónasar, svo dæmi sé
tekið, af sárafátækri þjóð við hungur-
mörk sem voru allar bjargir bannaðar
vegna illra einokunarkaupmanna sem