Tímarit Máls og menningar - 01.11.2014, Síða 138

D ó m a r u m b æ k u r
138 TMM 2014 · 4
Fyrsti hluti bókarinnar er að mestu leyti
helgaður föðurætt sögukonu en það fólk
er ættað að vestan, af Snæfellsnesi þar
sem skyggni ku hafa verið landlæg en
kom inn í ætt Erlu með „litla drekanum“
sem kom til landsins í fylgd formóður­
innar Úrsúlu hinni ensku, þeirri sömu
og Árni prófastur Þórarinsson segir frá í
ævisögu sinni ritaðri af Þórbergi Þórð­
arsyni og er sögð fyrirmyndin að Úu í
Kristnihaldi Halldórs Laxness. Drekinn
gerist síðan ættarfylgja og kemur nokk­
uð við sögu í frásögn bókarinnar.
Móðurætt Erlu hefur ekki skilið eftir
sig eins mikið af gögnum fyrir hana að
moða úr og því fær föðurættin meira
rými í textanum, alla vega framan af.
Þessu skyld er einnig sú staðreynd að
mun minna er til af eftirlátum skjölum
kvenna en karla og af því leiðir að saga
karlanna er rúmfrekari en kvennanna;
jafnt í þessari bók sem í sagnfræðiritum.
Ítarlega er til að mynda rakin saga áður­
nefnds Alexanders, eiganda járnskápsins
og föðurafa Erlu. Hann fæddist árið
1872 af fátæku fólki sem neyddist til að
koma honum í fóstur þriggja mánaða
gömlum. Þótt til stæði að hann yrði
aðeins einn vetur í burtu urðu þeir vetr­
ar nítján, en Alexander var heppinn og
lenti „Hjá góðu fólki“, eins og einn kafl­
inn um hann heitir og og umsnýr frægu
heiti þriðja bindis ævisögu Árna pró­
fasts Þórarinssonar, Hjá vondu fólki.
Saga Alexanders endurspeglar áreiðan­
lega sögu margra fleiri af hans kynslóð;
fyrir tíma getnaðarvarna voru margir
tilneyddir til að senda frá sér börn í
fóstur og mörg börn hafa eflaust „vælt
út í f lóa og holt söknuð eftir móður­
fangi“ (102) og margar mæður þurft að
„[harka] af sér og [reyra] brjóstin“ í pínu
og söknuði eftir horfnum brjóstmylk­
ingi (104). Alexander „lifði það að mið­
aldasamfélagið kúventist“ (88). Hann
varð hagur smiður og með miklum
dugnaði og basli tókst honum að komast
vel af í því samfélagi: „Basl afa við að
verða að manni undir lok gamla sam­
félagsins er um leið basl allrar kynslóðar
hans, feðra og mæðra okkar allra“ (136).
Eins og margir af hans kynslóð er Alex­
ander haldinn lestrar­ og skriftarfíkn og
þess vegna hefur sögukonan betri
aðgang að hans lífi en annarra: „Afi
skrifar þanka sína en amma þegir. Þess
vegna er erfiðara að teygja mig yfir til
hennar“ (146) skrifar hún, en tekst þó
engu að síður að bregða upp góðri og
skýrri mynd af ömmu líka – en kannski
er þar meira getið – eða skáldað – í eyð­
urnar.
III
Á baksíðu bókarkápu Stúlku með maga
stendur skrifað að bókin sé „sjálfstætt
framhald af Stúlku með fingur sem út
kom 1999“ og því freistandi að bera þær
lítillega saman. Fyrst skal nefnt að bæk­
urnar tvær eru afar ólíkar í formi og
byggingu. Þótt Stúlka með fingur sé sett
í f lokk sögulegra skáldsagna á bókar­
kápu er vafasamt að hún heyri til í þeim
flokki því hér notar höfundur ekki
raunveruleg nöfn né eru þekktir „sögu­
legir“ atburðir í brennidepli. Þórunn
hefur hins vegar sagt frá því að bókin
byggi að einhverju leyti á sögu móður­
ömmu hennar og nöfnu (sem heitir
Unnur Jónsdóttir í bókinni) og á því
byggir líklega skilgreiningin „söguleg
skáldsaga“. Að vissu leyti er rammi
þessa tveggja bóka sambærilegur; í
Konu með fingur rifjar gömul kona upp
ævi sína og segir frá í fyrstu persónu;
hún „liggur bara útaf og þvælist um sitt
eigið minni“. Í Stúlku með maga er líka
um að ræða sögukonu sem rifjar upp líf
sitt en að öllu öðru leyti er frásagnar­
háttur þessara tveggja verka mjög ólík­
ur. Endurlit Unnar yfir eigið líf fer fram
á línulegan hátt án rofa eða inngripa í