Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2019, Side 202

201RITDÓMUR: LEITIN AÐ KLAUSTRUNUM
það að hafa ‘aldrei’ tengt klaustrin ‘við hringiðu staðamála’ (bls. 47). Ekki
er útskýrt af hverju Magnús hefði átt að tengja klaustrin ‘við hringiðu
staðamála’ umfram það sem hann gerir í Sögu Íslands II. Þar leggur hann
áherslu á að klaustrin hafi verið staðir en hins vegar hafi höfðingjar ekki
leitast eftir umráðum yfir þeim svo vitað sé. Þetta skýrir að mestu hvers
vegna klaustrin eru ekki framarlega í frásögn Magnúsar Stefánssonar af
staðamálum: deilur stóðu alls ekki um forræði yfir þeim. Hann minnist
hins vegar á aðkomu ábóta og klausturbræðra þegar það á við. Magnús
Stefánsson er spyrtur við þjóðernislega söguskoðun Magnúsar Jónssonar
sem hafi meðvitað eða ómeðvitað látið klaustrin bera skarðan hlut frá
borði. Þetta er hæpin túlkun. Magnús skrifar eftirfarandi í kaf la sínum um
klaustur í Sögu Íslands II: ‘Íslenzku klaustrin höfðu eins og aðrar stofnanir
kirkjunnar á sér þjóðlegt yfirbragð, enda þótt munkar og nunnur lifðu eftir
erlendum klausturreglum’ (bls. 85). Nútildags kann hugtakið ‘þjóðlegt’ að
sýnast undarlegt í þessu samhengi en hér merkir það einfaldlega að klaustrin
mótuðust af eðli íslensks samfélags, rétt eins og klaustur hvarvetna í hinni
kaþólsku Evrópu samsömuðu sig umhverfi sínu. Þetta merkir engan vegin
að íslensk klaustur hafi verið eitthvað síður ‘alþjóðleg’ (hvað sem þetta orð
á að merkja í þessu samhengi) en önnur klaustur sem fylgdu reglu heilags
Bendikts og heilags Ágústínusar.
Almennt setur höfundur viðfangsefnið í sögulegt samhengi sem ekki er
að öllu leyti sannfærandi. Lykilhugmyndin hér er ‘útþensla Rómarkirkju’
sem víða bregður fyrir í verkinu. Til dæmis í eftirfarandi setningu sem lýtur
(að mér sýnist) að staðamálum fyrri og seinni: ‘Þegar ólíkir hagsmunir fara
ekki saman kemur til árekstra. Það gerðist einmitt þegar valdboð og útþensla
páfastóls mætti rótgrónum ættarveldum norður af Íslandi…’ (bls. 460). Ég
skil illa hvað ‘útþensla’ merkir í þessu sambandi. Kristni var lögtekin hér á
landi árið 999 eða 1000, skipan biskupsstóla var fullgerð snemma á tólftu
öld og sóknaskipan nokkuð seinna. Fyrsta klaustrið var stofnað um 1130 og
það síðasta 1493. Bein aðkoma páfadóms að þessari þróun var takmörkuð
þó að sjálfsögðu hafi hann slegið hinn hugmyndafræðilega tón, einkum
hvað viðkemur kirkjulegu réttarfari. Einnig má segja að páfinn hafi
óbeint komið sínum málum fram fyrir tilstilli erkibiskupsins í Þrándheimi
(Niðarósi). Framsetning og orðalag hér og almennt í ritinu er hins vegar á
þann veg að lesendur gætu ályktað að páfar tólftu og þrettándu aldar hafi
sífellt persónulega haft auga með og gripið inn í málefni og kirkjuskipan
Íslendinga.
Gegn ásókn páfa eiga að hafa staðið hin svokölluðu ‘ættarveldi’.