Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2019, Side 203

ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS202
Árekstur þessara tveggja aðila er eitt meginþema eða þráður bókarinnar,
a.m.k. hvað lýtur að tólftu og þrettándu öld. Þemað er stundum lesið inn
í heimildir á lítt sannfærandi hátt. Hér tek ég sem dæmi umfjöllunina
um Munkaþverárklaustur. Samkvæmt höfundi var þetta stofnun af reglu
Benedikts, stofnuð fyrir staðamálin fyrri (1155) og því meðan á ‘útþenslu
páfadóms á Íslandi’ stóð og áður en ‘ættarveldin’ náðu völdum yfir slíkum
stofnunum. Munkaþverá er svo í góðum málum þar til ‘höfðingjar
unnu fyrstu lotu staðamálanna sem miðast við það þegar Þorlákur helgi
Skálholtsbiskup lést árið 1193’ (bls. 132). Þar eftir ‘fór að halla undan fæti
hjá kirkjulegum stofnunum í landinu sem þurftu í auknum mæli að lúta
reglum veraldlegs valds innanlands en ekki kirkjulegs’ (ibid.). Samkvæmt
þessu var hnignun Munkaþverárklausturs einkar skjót eftir dauða Einars
ábóta Mássonar því eftir það hefur klausturhald ekki ‘verið svipur hjá sjón
miðað við það sem var á tímum Nikulásar og Björns; húsin ónýt og enginn
ábóti’ (bls. 133). Getið er til að þetta ástand hafi helgast af áhugaleysi
biskupanna beggja til að halda áfram baráttu Þorláks helga. Það gerir hins
vegar hinn nývígði Guðmundur Arason, en hann lætur verða eitt sitt
fyrsta verk að senda Sigurð Ormsson, sem þá var staðarhaldari á Hólum, til
Munkaþverárklausturs til að bæta ástandið.
Sem heimild fyrir Munkaþverárþætti þessum er vísað í Íslenzkt
fornbréfasafn I, bls. 355-356. Að ókönnuðu máli gæti lesandi ályktað að hér
lægi að baki bréf eða máldagi. Svo er ekki. Vitnað er til skýringar á bréfi
Þóris erkibiskups í Niðarósi til Arnórs Tumasonar sem líklegast var sent
árið 1221. Ekki er sem sagt vísað til frumheimildar heldur í endursögn
á kaf la úr Íslendinga sögu Sturlungu sem sjálf er að sumu leyti túlkun
söguritara. Út frá þessari endursögn dregur höfundur eftirfarandi ályktanir:
Munkaþverárklaustur var ábótalaust þegar Guðmundur rétti við hlut þess
1203/4 og svo hafði verið frá dauða síðasta ábóta, Einars Mássonar (eða
Þórðarsonar) árið 1196. Brandur biskup hélt að sér höndum; hann vígði ekki
nýjan ábóta og vanrækti klaustrið með fyrrgreindum af leiðingum. Haldið
er fram að þetta hafi verið með ráðum gert til að koma höggi á klaustrið
sem hálfri öld áður hafði verið stofnað með ‘stuðningi alþjóðlega þenkjandi
klerkastéttar innanlands’ (bls. 314). Getið er til að Brandur hafi komið að
stofnun Saurbæjarklausturs og þar með aðstoðað ‘við að koma á fót nýju
höfðingjareknu klaustri fyrir norðan á meðan Munkaþverárklaustur reri
lífróður í sama firði’ (ibid.). Síðar í ritinu er minnst aftur á téðan ‘lífróður’
en nú bætt við að klaustrinu hafi verið ‘lokað um tíma’ (bls. 462).
Þessi túlkun er byggð á veikum grunni. Í fyrsta lagi er lítt sem bendir til