Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 2019, Síða 208

207RITDÓMUR: LEITIN AÐ KLAUSTRUNUM
klaustrin. Nú er svo að helgi Þorláks var viðurkennd af Skálholtsbiskupi
árið 1198 við hátíðlega athöfn þar sem saman voru komnir sumir helstu
höfðingjar landsins. Þar á meðal var Sæmundur Jónsson, og bróðir hans,
Páll Jónsson biskup í Skálholti, hafði yfirumsjá með athöfninni. Hvernig
kom til að helstu Oddaverjar studdu viðurkenningu á helgi þessa meinta
óvinar ættarveldanna og útsendara páfagarðs?
Þessari spurningu er hægt að svara með tilgátum. Brýnna er hins vegar að
draga í efa að íslensk höfðingjastétt hafi skipast í skýrar fylkingar er varðaði
hugmyndafræðilegan ágreining um almenna kirkjuskipan. Hér tókust á
mörg öf l: hagsmunabarátta og íhaldssemi landeigendastéttar, aðkoma
erkibiskups í Þrándheimi og síðar Noregskonungs ásamt persónulegri óvild
eða vináttu viðkomandi aðila. Vel má tengja ríkjandi hugmyndafræði
páfadóms á tólftu og þrettándu öld við baráttu íslenskra biskupa fyrir að ná
valdi yfir kirkjum og verja vígða gegn veraldlegum lögum. Hins vegar þykir
mér ósannfærandi að kynna málið svo að höfðingjar, sem reyndar voru
margir sjálfir vígðir, og sumir kirkjunnar menn hafi verið á móti ‘alþjóðlegri
kirkju’ eða jafnvel, eins og túlkun höfundar á Valþjófsstaðarhurðinni gefur
eindregið í skyn, fjandsamlegir páfavaldi.
Brandur Sæmundarson Hólabiskup er kynntur til sögunnar, ásamt
Skálholtsbiskupum Páli Jónssyni og Magnúsi Gissurasyni, sem einn af
þeim biskupum sem notfærði ‘sér vald sitt til að vinna gegn afskiptum
alþjóðlegrar kirkju af andlegum málefnum innanlands’ (bls. 459). Samt var
Brandur greinilega helsti hvatamaður þess að helgi Þorláks væri viðurkennd
og Magnús Gissurarson hafði forgöngu um að innleiða samþykktir fjórða
Lateran kirkjuþingsins sem haldið var 1215. Ein tilskipan þess var að allir
skyldu ganga til skrifta minnst einu sinni á ári. Ekki getur þessi gjörð
biskups talist til andstöðu við afskipti páfans af ‘andlegum málefnum
innanlands’.
Í vígslumáldaga Viðeyjarklausturs frá 1226 tiltekur Magnús Giss ur ar son
að klaustrinu eigi að fullu að vera stýrt af ábóta og skuli Skál holtsbiskup hafa
yfirumsjón. Skrifað er að þeir sem gefi til staðarins og erfingjar þeirra eigi
ekkert tilkall til hans. Er mögulega ‘kirkjuvaldsstefna’ hér á ferð eða a.m.k.
viðleitni til að losa klaustur undan afskiftum ‘ættarveldanna’ eftir stofnun
þeirra? Í umfjöllun höfundar um stofnun Viðeyjarklausturs er ekkert minnst
á þessa tilskipan biskups. Kannski vegna þess að hún rímar ankannalega við
kenningu höfundar um að klaustrið hafi verið sett á laggirnar í valdabrölti
Snorra Sturlusonar og Þorvalds Gissurarsonar, bróður biskups, og það hafi
verið slælega rekið og reglubræður fylgt einhverjum óhefðbundnum siðum.