Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Side 10
SJóNARSPIL TEGUNDANNA
9
þróuðust á áttunda áratug liðinnar aldar þegar umhverfissiðfræðileg sjónar-
mið og rannsóknir á sársauka og kvölum dýra kollvörpuðu afstöðu almenn-
ings til hvalveiða og til meðferðar manna á dýrum almennt. Frelsisímynd
dýranna og sjónarspil þeirra í höfunum, ekki síst í norðri, byggir á orðræðu-
sambandi sem á rætur langt aftur í aldir,9 en ekki síður til vísindaskáldsagna
og ímyndasköpunar Kalda stríðsins sem nærði afþreyingarheim norðursins,
handan raunveruleika fólksins sem þar bjó.10
Hér er ekki ætlunin að endursegja sögu hvalveiða á Íslandi, ræða or-
sakir hvalreka, eða hugsanleg áhrif hvalaskoðunar á hvalastofna, heldur er
markmið greinarinnar að rýna í myndir af hvölum, til að varpa ljósi á það
hvernig upplýsingatæknisamfélagið hefur mótandi áhrif á myndlist og sjón-
menningu samtímans og skapar auk þess nýjar forsendur til að túlka myndir
samtímans (og fortíðarinnar) út frá sjónarhorni umhverfisfræða.
Birtingarform hvala í listum og sjónmenningu hafa lítið verið rannsökuð
þrátt fyrir að myndir komi talsvert við sögu í sagnfræðiritum sem fjalla um
hvalveiðar við Ísland, enda eru þær mikilvægar heimildir sem bregða ljósi á
þróun atvinnuvega og iðnvæðingar í sjávarútvegi, um leið og þær sýna bein-
línis nýtingu mannsins á hvalastofnum og viðbrögð manna við hvalreka.11
Myndirnar sem hér eru til umfjöllunar eru af ýmsum toga; handritalýsingar,
tegundateikningar, prent- og ljósmyndir. Þær hafa verið valdar úr söfnum,
af fréttamiðlum og gagnagrunnum, og verða greindar sem sjónmenningar-
legt arkíf, einskonar „hvalamyndasafn“, sem endurspeglar breytt valda- og
tilfinningatengsl manna og dýra.
Einkenni upplýsingamynda er að draga úr fagurfræðilegum áhrifum
reynslunnar og sýna raunveruleikann á eins hlutlausan hátt og hægt er.
Fyrstu myndirnar sem birtust af hvalrekanum í Löngufjörum voru dæmi-
gerðar upplýsingasamfélagsmyndir, en hlutverk þeirra er að sýna, deila og
Tourism Ecologies in the European High North, ritstj. Simone Abram og Katrín Anna
Lund, London: Palgrave Macmillan, 2016, bls. 25–47, hér bls. 29.
9 Um sögulegar ímyndir norðurslóða má lesa í doktorsritgerð Sumarliða Ísleifssonar,
Tvær eyjar á jaðrinum. Ímyndir Íslands og Grænlands frá miðöldum til miðrar 19. aldar,
Reykjavík: Háskóli Íslands, 2004.
10 Þetta efni er rætt í bók Mette Bryld og Nina Lykke, Cosmodolphins: Feminist Cultural
Studies of Technology, Animals and the Sacred, New York: Zed Books, 2000.
11 Trausti Einarsson, Hvalveiðar við Ísland 1600-1939, Reykjavík: Bókaútgáfa Menn-
ingarsjóðs, 1987; Smári Geirsson, Stórhvalaveiðar við Ísland til 1915, Reykjavík:
Sögufélag, 2015; Vicki Ellen Szabo, Monstrous Fishes and the Mead-Dark Sea, Lei-
den: Brill, 2008; Viðar Hreinsson, Jón lærði og náttúrur náttúrunnar, Reykjavík: Les-
stofan, 2016.