Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Side 29

ÆSA SIGURJóNSDóTTIR
28
afurð, þá sýnir skírskotun myndarinnar til náttúruhamfara að hvalir héldu
lengi stöðu sinni sem tákn illra fyrirboða, sem ýtti undir öðrun hvalsins
innan samtímamenningar.
Að teikna hlutina nákvæmlega
„Náttúrufræði er ekkert annað en að nefna það sýnilega“ skrifaði Michel
Foucault í bók sinni Orðin og hlutirnir.69 Eftir því sem skipulagðar hvalveiðar
jukust og urðu að arðbærri atvinnugrein þá dró úr skrímslavæðingu hvals-
ins. Sænski náttúrufræðingurinn Carl Linnaeus (1707-1778) gaf plöntum,
dýrum og steintegundum latínunöfn byggð á tvöföldu þekkingarkerfi sem
hann þróaði auk þess sem hann sannfærði náttúruvísindamenn um alla Evr-
ópu um þekkingarfræðilegt gildi mynda og mikilvægi þeirra við tegunda-
flokkun.70 Flokkunarkerfi hvala var hinsvegar lengi á reiki og þar sem orðið
fiskur var notað um flestar þekktar lífverur sjávar, þá voru hvalir taldir til
fiska langt fram á átjándu öld.
Fyrstu tilraunir til að gefa heildstæða mynd af lífríki og menningu Ís-
lands er að finna í Íslandslýsingum feðganna, Skálholtsbiskupanna, Odds
Einarssonar (1559-1630) og Gísla Oddssonar (1593-1638).71 Hvölum er þar
lýst stuttlega og engar furðusögur sagðar af hvölum eða öðrum „fiskum“.
Hvölum er hins vegar lýst nokkuð nákvæmlega í Íslandslýsingu Jóns Guð-
mundssonar lærða (1574-1658), Ein stutt undirrietting um Íslands aðskiljanleg-
ar náttúrur, skrifuð frá 1640-1645.72 Talið er að stór örk sem sýnir teikningar
af nítján nafngreindum hvalategundum og einum rostungi sé höfundarverk
Jóns.73 Myndirnar eru dregnar upp með skýrum útlínuteikningum, þann-
ig að dýrin eru sýnd flöt á hlið svo hægt sé á einfaldan hátt að bera kennsl
á hinar ólíku tegundir út frá líkamseinkennum þeirra, munnsvip, og áferð
69 Michel Foucault, Les mots et les choses, Paris: Edition Gallimard, 1966, bls. 144.
70 Isabelle Charmantier, „Carl Linnaeus and the Visual Representation of Nature“,
Historical Studies in the Natural Sciences, 41: 4/2011, bls. 365–404; Renzo Baldasso,
„The Role of Visual Representation in the Scientific Revolution. A Historiographic
Inquiry“, Centaurus 48: 2/2006, bls. 69–88.
71 Oddur Einarsson, Íslandslýsing. Qualiscunque descriptio Islandiae, Reykjavík: Bókaút-
gáfa Menningarsjóðs, 1971; Gísli Oddsson, Annalium in Islandia farrago and De
mirabilibus Islandiae, ritstj. Halldór Hermannsson, Ithaca, NY: Cornell University
Library, 1917.
72 Viðar Hreinsson, Jón lærði og náttúrur náttúrunnar, bls. 578–584.
73 Myndblað GKS 1639kvart er varðveitt í Konunglegu bókhlöðunni í Kaupmanna-
höfn. Sótt 5. september 2019 af https://nmsi.is/wp-content/uploads/2016/11/
Hvalamynd-JPEG.jpg. Myndblaðið er birt í Viðar Hreinsson, Jón lærði og náttúrur
náttúrunnar, bls. 444–445.