Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Page 31

ÆSA SIGURJóNSDóTTIR
30
hafgýgar. Þannig lifði Jón með annan fótinn í frásagnar- og hugmyndakerfi
sextándu aldar, þegar því var enn trúað að á landi lifðu hin fullkomnu dýr, en
eftirlíkingar þeirra í sjó.78
Engin þekking á flokkunarkerfi Linnaeus virðist hafa borist til Íslands og
sjálfur dró Linnaeus lengi að gera grein fyrir tegundaflokkun hvala, jafnvel
þótt slík vitneskja lægi fyrir, þar á meðal hjá danska guð- og dýrafræðingnum
Erich Pontopiddan (1698-1764), og í Færeyjalýsingu Lucas Jacobsøn Debes
(1623-1675). Auk þess gerðu hvalveiðimenn sér grein fyrir líffræðilegri sér-
stöðu hvala.79 Það var sænski náttúrufræðingurinn Peter Artedi (1705-1735),
svokallaður faðir fiskafræðinnar, sem skar loks úr um að hvalurinn væri spen-
dýr og aðgreindi þar með hvali frá fiskum í riti sínu Bibliotheca et Philosophia
Ichthyologica sem kom út 1738.80 Tuttugu árum síðar flokkaði Linnaeus tólf
hvalategundir með spendýrum í tíundu útgáfu af Systema naturae (1758).
Eggert ólafsson (1726-1768) og Bjarni Pálsson (1719-1779), síðar land-
læknir, ferðuðust um Ísland með stuðningi konungs og Konunglega danska
vísindafélagsins árin 1752-1757 og söfnuðu upplýsingum um náttúru lands-
ins, þjóðlíf og atvinnuhætti. Í Ferðabókinni (d. Reise igiennem Island) sem Egg-
ert samdi, og kom fyrst út á dönsku árið 1772, heldur Eggert því fram í
formála bókarinnar að
[á]n teikninga get[i] ókunnugur maður ekki svo greiðlega gert sér
fulla grein fyrir hvernig íslenzk fjöll, heitir goshverir og tiltekin
héröð líta út. Með ímyndunaraflinu einu er einnig erfitt að skapa
sér skýra mynd af tilteknum steintegundum, (...) Dýrin eru flest
sýnd í náttúrulegum stellingum, svo að ókunnugur maður, sem
skoðar sig um í ríki náttúrunnar, á að geta þekkt þau aftur. 81
78 Helgi Hallgrímsson, „Fiskafræði Jóns ólafssonar í samtíma hans“, Jón Ólafsson úr
Grunnavík. Náttúrufræði. Fiskafræði – Steinafræði, ritstj. Guðrún Kvaran og Þóra
Björk Hjartardóttir, Reykjavík: Góðvinir Grunnavíkur Jóns, 2007, bls. 23–29, hér
bls. 27.
79 Klaus Barthelmess og Ingvar Svanberg, „Linnaeus´ Whale. A wash drawing of
bottlenose whales (Hyperoodon ampullatus) at Hammarby, with remarks on other
early depictions of the species“, Lychnos. Annual of the Swedish History of Science So-
ciety, 2006, bls. 303–317, hér bls. 305.
80 Peter Artedi (1705-1735), Bibliotheca Ichthyologica og Philosophia Ichthyologica, 1738.
Sótt 5. janúar 2020 af https://www.biodiversitylibrary.org/bibliography/153568#/
summary.
81 Eggert ólafsson, Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar um ferðir þeirra á
Íslandi árin 1752-1757, Reykjavík: Bókaútgáfan Örn og Örlygur, 1975, hér I. bindi,
bls. XXVI- XXVII.