Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Qupperneq 64

„FóLK Í FELDKLæðUM“
63
nyrst í Norður-Atlantshafi, Íslandi og grænlandi, og þeim konungsríkjum
er réðu yfir þeim. Hvítabjörninn hafði sérstaka þýðingu í lífi og umhverfi
fólks á þessum norðlægu slóðum og ekki síst á óljósum mörkum heimkynna
fólksins og dýranna. Fjölmargar frásagnir af hvítabjörnum eru í íslenskum
heimildum á borð við miðaldabókmenntir, síðari tíma sagnir og ævintýri og
nútímafréttaefni og samfélagsmiðla. Þjóðsagnafræðileg greining á þessum
frásögnum býður upp á það að skýra tengsl fólks og dýra. Hér verður það
gert með áherslu á að svara því hvaða hlutverk bjarndýrið leikur í frásagnar-
menningu og ímyndasmíði Íslendinga og nærliggjandi landa.
Frásagnarheimur og veruleiki er auðvitað samfléttaður og ekki þarf að
efast um að hvítabirnir hafi af og til í gegnum aldirnar heimsótt Ísland.35
Heimkynni þeirra eru svæði sem liggja að Íshafinu og eru strendurnar og
hafísinn í kringum Norðurheimskautið þeirra helsta búsvæði. Hvítabirnir
finnast oft á rekís mun sunnar og geta synt langar vegalengdir á stuttum
tíma. Þeir ferðast um langan veg til að afla sér fæðu og lífshættirnir mótast
að nokkru leyti af lífsháttum sela sem eru aðalfæða þeirra. Þeir hvítabirnir
sem gengið hafa á land á Íslandi hafa flestir komið með hafís en einnig synt
til landsins. Þeir koma líklega langflestir frá Austur-grænlandi, en ekki er
útilokað að dýr frá Svalbarða og Jan Mayen gætu líka hafa komið hingað til
lands. Fundist hafa upplýsingar um meira en 600 hvítabirni hér á landi frá
landnámi.36 Frá þeim er sagt í mjög misjafnlega áreiðanlegum heimildum,
annálum, þjóðsagnaefni og fréttum, þannig að skoða þarf töluna í því ljósi.
Dýrunum er reyndar alltaf að fjölga, ekki bara af því nýir birnir koma til
landsins, heldur líka af því að frásagnir um fleiri hvítabjarnakomur finnast í
gömlum handritum frá síðari öldum og einnig bætist við eftir því sem meira
af blöðum og tímaritum frá síðari öldum verður aðgengilegt fyrir rafræna
orðaleit í gagnabönkum eins og Tímarit.is.
Vel má vera að þessi tala sé of lág enda tilviljanakennt á fyrri öldum,
og allt fram á nítjándu öld, hvort frásagnir um bjarndýrakomur hafi ratað
í ritaðar heimildir. Sannleiksgildi þessara frásagna er mjög misjafnt enda
teljast margar þeirra til þjóðsagna eða jafnvel bókmennta. Talningar síðustu
tveggja alda eru örugglega áreiðanlegastar en að jafnaði hefur sést til hvíta-
bjarna á Íslandi tvisvar til þrisvar á ári á nítjándu öld en annað hvert ár frá
35 Rannsóknarverkefnið Ísbirnir á villigötum vinnur nú að rafrænum gagnabanka um
komur hvítabjarna til Íslands. Sjá http://visitations.lhi.is.
36 Vefur Náttúrufræðistofnunar, nh.is, sótt 18. mars 2019 af https://en.ni.is/
node/28265.