Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Page 69
KATLA KJARTANSDóTTIR Og KRISTINN SCHRAM
68
bæta að misskilningur vættanna gefur til kynna hversu framandi hvítabjörn-
inn er í hugum norðurlandabúanna. Þessi framandleiki er nauðsynlegur til
að frásögnin gangi upp, að björninn komi innrásarhópnum á óvart og verndi
heimilið fyrir illvættum.
Meira og minna mennsk: þjóðtrú og sagnir
Í sögnum síðustu alda er hvítabjörninn hvorki auðtaminn né auðveldur
viðureignar. Þó er hann oft gæddur ákveðnum mannlegum eiginleikum,
gáfum, móðgunargirni og samúð. Í sumum þjóðsögum eru hinir best
gefnu jafnvel á við tólf manns.56 Hvítabirnir virðast jafnvel móðgast við sví-
virðingum en í grímsey, sem er algengt baksvið bjarndýrasagna, var sagt
að bjarndýrin þyldu ekki að sagt væri við þau „aftanljótur dindill“.57 Sumar
þjóðsögur segja frá konungi hvítabjarna sem, með sama hætti og einhyrn-
ingurinn, bar horn á höfði og gylltan hring í enda þess. Ennfremur átti hann
til að tala og skilja mannamál.58 Í sumum sögnum er rauðkinnungsins sérstak-
lega getið sem konungs dýranna og hins grimmasta bjarndýranna.59 Rauði
þráðurinn í þjóðsögunum má þó segja að sé persónugerving hvítabjarna.
Þeir geta fundið til samúðar og verðlauna ríkulega góðgerðir á þeirra hlut
en refsa grimmilega misgjörðir. Þessum eiginleikum deila þeir með öðrum
yfirnáttúrulegum þjóðsagnaverum, til dæmis huldufólki, sem ber að virða en
launa jafnframt góða framkomu. Bjarndýrin verðlauna til dæmis með hlut í
bráð sinni. Í einu tilfelli gefur bjarndýr tvo stærðar útseli og í öðru þrettán
landseli.60 Önnur sögn segir frá því þegar vatnslaust verður í grímsey. Kom
þá bjarndýr og sló með hramminum upp stein og kom þar upp vatn. Sam-
kvæmt sögninni var þar gerður brunnur og hann nefndur Bjarnarbrunnur.61
Í þessum sögnum má lesa þann siðaboðskap, sem reyndar á við stóran hóp
þjóðsagna, að heilindi leiði oftast til hamingju.62 Sú hugmynd eða þjóðtrú að
56 guðmundur Jónsson, Skaftfellskar þjóðsögur og sagnir II, Reykjavík: Skrudda, 2009,
bls. 192–193; Sigfús Sigfússon, Íslenskar þjóðsögur og sagnir IV, Reykjavík: Þjóðsaga,
1982, bls. 205–6.
57 Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri IV, bls. 4.
58 Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri IV, bls. 3; Íslenskar þjóðsögur og sagnir, bls. 205–206.
59 Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri I, Jón Árnason safnaði, ritstj. Árni Böðvarsson og
Bjarni Vilhjálmsson, Reykjavík: Þjóðsaga, 1954, bls. 608.
60 Jón Þorkelsson, Þjóðsögur og munnmæli, I, Reykjavík: Bókfellsútgáfan, 1956, bls.
299–331; Skaftfellskar þjóðsögur og sagnir II, bls. 91–92.
61 Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri IV, bls. 28.
62 Þórir Haraldsson, „Hvítabirnir í þjóðsögum“, Úr manna minnum. Greinar um ís-