Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Qupperneq 88

„NYTSöMUST ÍSlENzKRA ANDA“
87
hreiður. Í öðrum hópnum voru vaðfuglar og spörfuglar sem ekki gáfu af sér
mikilvæg hlunnindi og sem leyfilegt var að veiða og nytja á eigin landi og
eftir atvikum á landi annarra. Um þessa fugla gilti þannig ekki óskoraður
eignarréttur heldur nýtingarréttur, sem þó voru takmörk sett út frá eignar-
haldi á landi. Í þeim þriðja voru ránfuglar sem voru réttdræpir hvar og hve-
nær sem vera skyldi.
Samband manns og æðarfugls gegnum dúntekju
Um dúntekju er hvorki getið í lögbókum Íslendinga til forna né um hana
fjallað í tengslum við nytjar af fuglum. Má því ætla að dúntekja hafi ekki
verið talin til mikilvægra hlunninda á fyrstu öldum byggðar í landinu. lesa
má þó úr hinum ýmsu textum að fólk hafi nýtt sér dún, fiður og fjaðrir af
fuglum, meðal annars fyrir dýnur og sessur. Á einhverjum tímapunkti varð
æðardúnninn að verslunarvöru því í elsta varðveitta handriti Búalaga frá um
1460 kemur fram verðlagning á æðardúni sem og dúni almennt.38
Framan af hefur dúnninn verið notaður lítt eða illa hreinsaður en það
breyttist á 17. öldinni. Frá því segir að Jón Pétursson í Brokey hafi verið „sá
fyrsti hér vestra sem tók að hreinsa æðardún og kom fyrst sléttdals og síðan
eins ríkisdals Specie verði á hvert pund, en áður seldist óhreinsaður dúnn
eftir Búalögum“.39 Jón þessi var fæddur árið 1584 í Arnarfirði, en var sendur
í fóstur til Englands barn að aldri og ólst þar upp til 18 ára aldurs við „sjó-
ferðir og kaupmannsskap“40. Því er ekki ólíklegt að hann hafi lært til verka
við dúnhreinsun í Englandi. Hann hóf búskap í Brokey fljótlega upp úr 1600
og kom þar upp miklu æðarvarpi sem lengi hélst.
Aðrar heimildir eru til vitnis um þessa þróun í nytjasögu æðarfuglsins.
Þannig segir Arngrímur Jónsson lærði frá því í Crymogæu sinni árið 1609
að bæði tamdir og ótamdir fuglar séu Íslendingum til nytja, ýmist fugl-
arnir sjálfir og/eða egg þeirra, en minnist ekki á dúntekju.41 Aftur á móti
segir Þórður Þorláksson í Íslandslýsingu sinni frá 1666: „Æðardúnninn er
alveg frábær; hann er einstaklega mjúkur og er mjög eftirsóttur af útlend-
38 Búalög: um verðlag og allskonar venjur í viðskiptum og búskap á Íslandi, 1. Hepti, Sögu-
félag gaf út, Reykjavík: Félagsprentsmiðjan, 1915. Búalög III, bls. 31–45.
39 Bogi Benediktsson, Æfi-agrip feðganna Jóns Pétursson, Benedikts Jónssonar, Boga Bene-
diktssonar og Benedikts Bogasonar, Viðeyjarklaustur, 1823, bls. 11.
40 Sama rit, bls. 9.
41 Arngrímur Jónsson, Crymogæa: Þættir úr sögu Íslands, Reykjavík: Sögufélag,
1985/1609, hér bls. #.