Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Page 103
EDDA R. H. WAAgE Og KARl BENEDIKTSSON
102
í sambandi manns og æðarfugls færst úr þessu hreina nytjasambandi yfir í
hið gagnvirka samband sem felst í æðarrækt. Ályktun þessari til stuðnings
eru heimildir sem sýna hvernig verðmæti dúns jókst, og þær heimildir frá
18. öld og síðar sem fjalla um æðarfuglinn og snúast ekki síst um að leið-
beina fólki um hvernig koma megi á fót æðarvarpi. Með öðrum orðum þá
er það dúntekjan sem allt snýst um. Dúnninn er þegar þarna er komið sögu
orðinn að auðlind.112 Rétt er að hafa í huga í þessu samhengi að uppgangur
æðarræktar átti sér stað á tíma upplýsingarinnar, þegar íslenskir mennta-
menn í Kaupmannahöfn einsettu sér að stuðla að framförum í landbúnaði
og nýtingu hvers konar náttúrugæða, bæði til lífsbjargar og sem auðlinda, á
hinu fátæka Íslandi.
Verslun með dún leiddi þegar fram liðu stundir til friðunar æðarfuglsins.
Ákall um friðun kom fram þegar á 18. öld, en fuglinn var alfriðaður um
miðja 19. öld. Friðun annarra fuglategunda kom nokkru síðar. Við höldum
því fram að æðarfuglinn sjálfur eigi þar hlut að máli, sem virkur gerandi.
Verndun æðarfuglsins setti fordæmi um verndun fugla af öðrum tegundum
í gegnum þá orðræðu sem varð til í kringum æðarfuglinn og sem tók svip-
mót sitt af gagnvirku sambandi manns og æðar. Orðræða um æðarvarp, þar
á meðal um nýtingu eggja, ekki síður en dúns skilaði sér seinna meir inn í
almenna löggjöf um friðun fugla.
gerendahæfni æðarfuglsins kemur skýrast fram í gegnum áhrif hans á
flokkun löggjafarvaldsins á öðrum fuglum. Í gegnum samskipti manna og
æðar urðu þegar á þjóðveldisöld til lagalegar skilgreiningar á „góðum“
fuglum og „vondum“, þótt þessi hugtök væru að sjálfsögðu ekki notuð beint
í lagatextunum. Mörk þessara flokka færðust dálítið til í aldanna rás. Á 19.
öld töldust þeir fuglar góðir sem lagt gátu mönnum lið við að halda afræn-
ingjum frá æðarvarpi eða stuðluðu á annan hátt að betri afrakstri af varpinu.
Að þeim beindist viðleitnin til friðunar í umræðunum í aðdraganda fyrstu
fuglafriðunarlaganna. Vondir voru þeir sem tóku toll af eggjum og ungum
og fældu jafnvel æðarkollurnar af hreiðrum sínum. Þessir fengu ýmis sam-
heiti – gripfuglar, klófuglar, vargfuglar, ránfuglar. Þeir nutu engrar friðunar
að lögum. loks varð til flokkur fugla sem engu máli skiptu hvað æðarvarp
varðaði. Marga þeirra var enn unnt að veiða eða sækja í egg þeirra eftir
að fyrstu fuglafriðunarlögin höfðu verið sett, en aðrir fengu nokkurs konar
aukaaðild að flokki hinna góðu og voru settir undir algera friðun.
Á sinn hátt er orsakanna að sambandi manns og æðar einmitt að leita hjá
112 guðrún Ólafsdóttir, „Þankabrot í kringum kort“, bls. 100.