Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Blaðsíða 232
„ALLSKONAR NÚTÍmAHELVÍTI“
231
borðsleg líkindi milli eins texta og annars. Að auki er það sjaldnast á færi
einstakra lesenda að stíga fram með þungvæga flokkunardóma, þeir hafa
yfirleitt þegar verið felldir af höfundum viðkomandi verka, eða fyrirtækjum
á borð við bókaútgáfur, kvikmyndaver og alþjóðlegar fyrirtækjasamsteypur
eins og Amazon.
Þegar kennileiti greinar, hefðar og vanabundinna frásagnarbragða vantar
eða þau eru óljós eða þversagnakennd flækist viðtökuferlið og aukin hætta
er á „misskilningi“. Hans Robert jauss, þýski viðtökufræðingurinn, hefur
lýst ferlinu sem hér um ræðir á þá leið að öllu jafnan megi ganga út frá því
að lesendur skilji og taki á móti bókmenntaverkum innan tiltekinna vænt
ingamarka (þý. Erwartungshorizont). Væntingamörkin mótast af menningar
bundinni og bókmenntalegri þekkingu viðtökuhópsins og, í víðari skilningi,
þeim félagslega, sögulega og samfélagslega ramma sem afmarkar sjóndeild
arhring einstaklinga og sníður þannig vitsmunalegum og tilfinningalegum
ferlum ákveðinn stakk.
Innan bókmenntakerfisins er hins vegar viðbúið að stundum eigi það
sér stað að nýtt bókmenntaverk kljúfi sig frá greinareinkennum og hefð
bundnum tjáningarleiðum með einhverjum hætti og bregðist þannig vænt
ingamörkum lesanda. Þegar það gerist myndast fagurfræðileg spenna milli
textans og viðtökuhópsins, merkingarmiðlun verksins verður óskýrari, líkt
og blek á blaði sem hefur blotnað, og snúnara verður að mæta því á eigin
forsendum.25 Undir slíkum kringumstæðum er ekki ósennilegt að óánægju
raddir taki að heyrast, að verkum sé hafnað eða þau staðsett neðarlega í list
rænu stigveldi þar sem þau samræmast ekki ríkjandi gildismati og/eða falla
ekki að viðteknum greinaskilgreiningum.
Í slíku misgengi kann jafnframt að vera að finna gagnlega nálgun að við
tökum leikverka Halldórs Laxness. Árni Ibsen hefur bent á að hin róman
tíska þjóðlega hefð í leikritun hafi verið ríkjandi á Íslandi „langt fram á
seinni hluta aldarinnar“, og var jafnvel atkvæðamikil eftir tilkomu „raun
sæislegrar, samfélagslegrar leikritunar“.26 Niðurstaða Árna er að naumast sé
hægt að halda því fram að íslensk leikritun „hafi risið ýkja hátt nema með
undantekningum allar götur frá þriðja áratugnum og fram yfir 1960“.27 með
25 Í sinni ýtrustu mynd, ef væntingamörkin eru rofin með róttækum hætti, leiðir tog
streitan til sköpunar nýrra viðmiða. Hans Robert jauss, „Literary History as a Chal
lenge to Literary Theory“, þýð. Elizabeth Benzinger, New Literary History, 1/1970,
bls. 7–37.
26 Árni Ibsen, ,,,Smáheimur, eins og okkar’“, bls. 179, 177.
27 Árni Ibsen, ,,,Smáheimur, eins og okkar’“, bls. 179.