Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Side 233

BjöRN ÞóR VILHjÁLmSSON
232
öðrum orðum var íslenskt leikhúslíf fátæklegt og jafnvel frumstætt framan
af tuttugustu öldinni, viðfangsefni og efnistök nítjándu aldar lifðu þar góðu
lífi í þjóðernisrómantík tíðarandaleikverka, jafnvel eftir að raunsæið tók að
hasla sér völl. Vandséð er hvernig leikrit Halldórs hefðu átt að falla að slíku
leikhúsumhverfi með góðu móti.28 Ekkert hinna fimm frumsömdu leikrita
er raunsæislegt í hefðbundnum skilningi orðsins, og bent hefur verið á að
íslenska leikhúsið hafi verið illa í stakk búið til að gera verkum skil er lituðust
af evrópskum framúrstefnutilraunum.29 Þegar misgengi á sér stað milli til­
tekinna bókmenntaverka og væntingamarka viðtökuhópsins þarf neikvæð
útreið af hálfu gagnrýnenda ekki að koma á óvart.
En áður en lengra er haldið er rétt að gæta nánar að hinum sögulega
áhorfanda og samtímalegum viðtökum leiksins. Í kjölfarið verður hugað að
Silfurtúnglinu sem texta er veitir tegundaskilgreiningum ákveðið viðnám, og
verður það gert í samhengi við greinafræðilega svigrúmið sem fjallað var um
hér að framan, að hægt sé að fara ólíkar leiðir við aðgreiningu bókmennta­
verka í greinar og að tegundaskilgreining, hver svo sem hún kann að vera,
hafi áhrif á viðtökur og merkingarvirkni texta.
III. Móðuharðindin, skóbætur og fall Þjóðleikhússins
Þegar vinna hófst við Silfurtúnglið hafði Halldór nokkra reynslu af leikhús­
inu. Fyrsta leikrit hans, Straumrof, var sett á svið af Leikfélagi Reykjavíkur
árið 1934, þar sem það átti skamma en viðburðaríka lífdaga. Síðar átti Hall­
dór eftir að tala sitt fyrsta leikrit niður og var tamt í viðtölum að segja að
hann hafi tekið sér stutta hvíld frá skáldsagnskrifum og þá dundað sér við
ritun þess sjálfum sér til gamans.30 Hver svo sem ástæðan er fyrir þessari
söguskoðun hafa gagnrýnendur og fræðimenn í seinni tíð endurskoðað fyrra
tíma álit og gengur jóhann Hjálmarsson svo langt að kalla Straumrof „heil­
28 Sveinn Einarsson gefur í skyn með dálítið lævíslegum hætti að markhópur leik­
húsanna hafi lengi vel verið svokallað „heldra fólk“ og gamla Reykjavíkur­elítan, og
að þessir hópar hafi hvorki verið móttækilegir né áhugasamir um það sem Halldór
hafði fram að færa. „Vorið geingur í lið með kálfum“, bls. 34–35.
29 Varðandi viðbúnað íslenska leikhússins fyrir evrópskar tilraunir, sjá Kristín jóhann­
esdóttir, „Um Strompleik“, Ekkert orð er skrípi ef það stendur á réttum stað. Um ævi og
verk Halldórs Laxness, ritstj. jón ólafsson, Reykjavík: Hugvísindastofnun Háskóla
Íslands, 2002, bls. 93–100, hér bls. 93; Sveinn Einarsson, „Um leikstjórn: erindi á
aðalfundi Hins íslenska bókmenntafélags 17. desember 1979“, Skírnir, 1980, bls.
5–23; og jón Viðar jónsson, „Var Halldór Laxness gott leikritaskáld?“, bls. 34.
30 Sveinn Einarsson, „Rætt við Laxness. Fyrri hluti. ‘Eiginlega skrikaði ég inn í þetta
fyrir þróun skáldsagnastílsins … .’“. Vísir, 31. janúar 1966, bls. 7.