Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2020, Side 237

BjöRN ÞóR VILHjÁLmSSON
236
IV. „fyrst sem gamanleikur, síðan sem harmleikur“40
Samkvæmt Stefáni Baldurssyni er það ekki aðeins Silfurtúnglið sem kann
að veita tegundaskilgreiningum viðnám: „Ýmsir hafa reynt að flokka leik­
rit Halldórs Laxness undir viðteknar liststefnur og orðið lítt ágengt, enda
er stílleysan í raun þeirra stíleinkenni“.41 Erfitt er að hans mati að finna
réttu hugtakabásana utan um sviðsverk Halldórs og vísbendingu má finna
í þessum orðum um sum þau vandkvæði er gerðu vart við sig í viðtökum
Silfurtúnglsins. Það þýðir þó ekki að leikhúsgestir hafi gengið út af sýningum
og skilningsvana klórað sér í kollinum. Fjarri því, að mörgu leyti vindur
sögunni fram með ómþýðum hætti og meginþræðinum er auðvelt að fylgja.
Enda má segja að nokkuð almenn sátt hafi myndast um það að túlka Silfur-
túnglið sem táknsögu um þjóðerni og afdrif smáþjóða í flóknu alþjóðasam­
félagi kalda stríðsins.42
Þegar vel er að gáð kemur hins vegar í ljós að furðu margir þættir í Silfur-
túnglinu falla ekki hver að öðrum, eru „undarlegir“ og valda árekstrum innan
verksins og togstreitu, og fyrirbyggja þannig sköpun „samfellu“ í frásagnar­
framvindu leikritsins. Ef horft er framhjá tilraunakenndum og ósamstæðum
hliðum leikritsins, svo að merkingu þess megi til að mynda steypa í heild­
rænt þjóðernismót, er hætt við að útkoman sem þá blasi við virðist máttlaus
og einfeldningsleg. Á hinn bóginn vill ósamheldnin í byggingu og formi,
sem kann að hálfu höfundar að vera meðvituð ögrun við leikhúshefðir, að
vera túlkuð sem handvömm og reynsluleysi, fimbulfamb sem sýnir hversu
vont leikskáld Laxness var.
Það er í þessu samhengi sem forvitnilegt er að gefa umfjöllun Sveins Ein­
arssonar um verkið nánari gaum, en hann telur vanda keimlíkan þeim sem
Stefán Baldursson færir í orð blasa við þegar um Silfurtúnglið er rætt. Í stað
40 Hér er þekktri yfirlýsingu Karl marx um endurtekningarsemi sögunnar snúið við,
en marx segir að viðburðir eigi til að birtast okkur fyrst „sem harmleikur, síðan sem
gamanleikur“. Sjá The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte, moskva: Progress Pu­
blishers, 1972, bls. 10.
41 Stefán Baldursson, „Uppþornuð sítróna og tvær rauðar jólakúlur“, bls. 104.
42 „Silfurtúnglið er við fyrstu sýn ádeila á auglýsingablekkingar og sýndarmennsku
skemmtiiðnaðarins“, bendir Stefán Baldursson á, en meira fólst skýrlega í leikritinu,
og undirniðri sáu margir „ádeilu á vanrækslu Íslendinga við þjóðerni sitt og tungu
og viðnámsleysi við ásælni erlendra aðila“. Þegar leikritið var sett upp öðru sinni
árið 1975 skrifaði jónas Guðmundsson að hinn pólitíski táknsögulestur hafi svo
lengi verið svo alltumlykjandi að nær ómögulegt sé að greina útlínur sjálfs verksins
handan við þessa túlkun. Stefán Baldursson, „Uppþornuð sítróna og tvær rauðar
jólakúlur“, bls. 93. jónas Guðmundsson, „Silfurtúnglið á öðru kvertéli“, Tíminn, 30.
apríl 1975, bls. 9.