Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2020, Blaðsíða 105

AðAlSTEINN EYÞóRSSON OG BERGljóT SOFFÍA KRISTjáNSDóTTIR
104
þeir sjái ekki út fyrir það og láti vera að hugleiða grannt hvernig tengslum
fyrirbæra í veröldinni gömlu kunni að vera háttað. Þórbergur var að sínu
leyti fjölfræðingur og hér höfum við aðeins getað stiklað á ákveðnum meg-
inatriðum í afstöðu hans til tungumáls og táknfræði – sem tengjast til að
mynda dulspeki, alþjóðahyggju og líffræði.82
Ú T D R á T T U R
Margt hefur verið skrifað um skáldið og rithöfundinn Þórberg Þórðarson. Minna
hefur verið hugað að málfræðingnum Þórbergi og táknskilningi hans. Í þessari grein
er hann þó meginathugunarefnið og ætlunin einkum að vekja forvitni manna um
svið í skrifum Þórbergs sem hefur lítið verið sinnt. Viðhorf Þórbergs til ýmissa
álitamála í málfræði eru skoðuð í sögulegu ljósi og stiklað á stóru um hræringar í
samanburðarmálfræði á nítjándu öld og fram á þá tuttugustu, en táknskilningur hans
borinn að kenningum táknfræðinga af ólíkum fræðasviðum.
Þórbergur stundaði nám í norrænu við Háskóla Íslands og starfaði meðal annars
við orðasöfnun úr mæltu máli. Í krafti áhuga á guðspeki og esperantó kynntist hann
líka alþjóðlegum straumum og stefnum í málfræði en eins og jafnan vann hann á
sjálfstæðan hátt úr þeirri þekkingu sem hann aflaði sér. Hann las til að mynda rit
danska málfræðingsins Ottos jespersen og þar kynntist hann sennilega kenningum
Ferdinands de Saussure. á jespersen leit hann raunar sem „svikara“ við málstað
esperantós en engu að síður áttu þeir eitt og annað sameiginlegt, til dæmis áhuga
á máli barna og leik með mál. Þórbergur tók líka undir ýmsar hugmyndir Danans,
ekki síst um aflvaka málbreytinga, en í þeim efnum var jespersen mjög gagnrýninn
á formhyggju Saussures. Sú umræða á sér að líkindum pólitíska hlið, en þjóðtungur,
uppruni þeirra og þróun, höfðu verið dregnar inn í þjóðernisorðræðu á fyrri hluta
tuttugustu aldar. Þá er rakið hvernig Þórbergur beitir í frásögninni „Tummu Kukku“
málfræðiskopi til að draga dár að þjóðrembu og málfræðilegri ályktanagleði um leið
og hann tæpir á almennum spurningum um mál og merkingu.
Sá táknskilningur sem lýsir af skrifum Þórbergs virðist standa nær hugmyndum
bandaríska heimspekingsins Charles Sanders Peirce en Saussures. Peirce er talinn
ein meginstoðin undir því fræðasviði sem landi hans Thomas A. Sebeok kallaði
seinna dýratáknfræði (e. zoosemiotics) og líftáknfræði (e. biosemiotics). Önnur slík
82 Meðal rita sem vert væri að nýta til að kanna einhver verka Þórbergs er Biosemiotic
Perspectives of Language and Linguistics, ritstjórar Ekaterina Velmezova, Kalevi Kull
og Stephen j. Cowley, Heidelberg, New York, Dordrecht og london: Springer,
2015.