Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2020, Blaðsíða 243

AuðuR AðAlSTEInSDóTTIR
242
hverfi sínu og öllu sem lifir, auk þess sem hann hlustaði á og talaði við bæði
lifandi verur og fyrirbæri sem við erum vön að líta á sem lífvana. Slíka siði
hafa mannfræðingar kallað animisma og tengt frumstæðum trúarbrögðum,
en það er líka löng hefð fyrir því að listamenn vísi til slíkra hugmynda í list-
sköpun. Eitt helsta dæmið um það á Íslandi er Þórbergur Þórðarson sem
sagði að sér hefði alla tíð fundist „[s]teinarnir, járnið, blikkið, blýið, eirinn,
koparinn, látúnið, sinkið, böndin og spýturnar“, það er „allir hlutir vera með
lífi og einhverju viti“ en þó „steinarnir vera mest lifandi“.59
Tónsmiðurinn í Sorgarmarsinum virðist kominn lengra í samskiptum við
náttúruna en rithöfundurinn í Suðurglugganum. Hann er auglýsingatexta-
smiður en hvötin til að skapa hefur hrakið hann í sjálfskipaða einangrun í
sumarbústað á Austfjörðum, þar sem hann á einmitt í sérstöku sambandi við
lágan klett að baki húsinu. Eftir að kletturinn andar til hans „stuttri laglínu,
úr þéttum gráma bergsins“ (Sm. 22) vill hann skrifa verk, Söngl steinsins, ef
til vill tileinkað Jóni leifs (Sm. 38), en verk hans eru dæmi um þá löngu hefð
sem er fyrir því að tónskáld, líkt og aðrir listamenn, sæki innblástur í nátt-
úruna og reyni að líkja eftir henni á ýmsan hátt.60 Alloft hefur fuglasöngur
til dæmis ratað inn í tónverk, eins og tónsmiðurinn bendir á, en hann hikar
hins vegar fyrst við að nýta sér söng fuglanna og lýsir vanþóknun sinni á
því að franska tónskáldið Olivier Messiaen hafi stolið tónlist þeirra. Hann
heldur um hríð í einhvers konar stigveldi hvað þetta varðar: „Það er öðru-
vísi með suð í skordýrum en fuglasöng; ég tel mig mega nota flugnasöng“.
(Sm. 32) Þegar flaut frá hitakatli „smýgur á blaðið“ hefur hann hins vegar
engar áhyggjur, ketillinn „er ekki lifandi, og hefur engra hagsmuna að gæta“
(Sm. 11). Hann fær samt bakþanka: „Hvað með vatnið [í katlinum]? Er það
lifandi?“ (Sm. 11) Það leiðir huga hans að skáldsögunni Lifandi vatnið – – –
(1974) eftir Jakobínu Sigurðardóttur en í þeirri bók er áin í dal bernskunnar
59 Þórbergur Þórðarson, „Steinarnir tala“, Í Suðursveit, Reykjavík: Mál og menning,
1975, bls. 150 og 151. Viðar Hreinsson hefur endurtúlkað Suðursveitarbækur Þór-
bergs sem vistskáldskaparfræði (e. ecopoetics), þar sem náttúrulýsingar gegni lykil-
hlutverki í að skapa „djúpstæða og fíngerða andstæðu milli hins smáa og hins stóra,
og milli þess áþreifanlega veruleika sem sögumaður samsamar sig af innlifun og
vitundar um dýpra samhengi í alheiminum“. Viðar Hreinsson, „Afturhvarf og op-
inberun Þórbergs“, „að skilja undraljós“. Greinar um Þórberg Þórðarson, verk hans
og hugðarefni, ritstjórar Bergljót Soffía kristjánsdóttir og Hjalti Snær Ægisson,
Reykjavík: Bókmennta- og listfræðastofnun Háskóla Íslands, 2010, bls. 35–60, hér
bls. 42.
60 Jón leifs notaði meðal annars steina sem slagverkshljóðfæri í tónlist sinni þegar hún
átti að tjá náttúrukrafta eins og eldgos. Sjá til dæmis Árni Heimir Ingólfsson, Jón
Leifs. Líf í tónum, Reykjavík: Mál og menning, 2009, bls. 256.