Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.05.2020, Blaðsíða 130

„MInnIð ER GATASIGTI“
129
skjálfta, sem hefur jarðskjálftalíkingar um sjálfa sig og reynslu sína né aðrar
persónur. Slíkar líkingar eru settar í brennidepil í sögunni til dæmis með
því að láta þær koma fram í fyrsta kaflaheitinu („Eftir skjálftann“), bókatitli
og á kápumynd verksins sem sýnir heilalínurit sem einnig mætti túlka sem
jarðskjálftalínurit.10 Þessar hugtakslíkingar11 eru ekki eingöngu vísbendingar
um veikindi Sögu heldur eru þær jafnframt aðferð til að draga lesendur –
kannski ekki síst þá sem ekki hafa reynslu af flogum – inn í söguheiminn og
liðka fyrir samsömun þeirra með aðalpersónunni og auðvelda þeim að skilja
og finna það sem hún finnur.12
Líkingar eru taldar skipta meginmáli til að öðlast skilning annarra þegar
kemur að því að lýsa veikindum fólks, sársauka og þjáningu einkum vegna
þess hve einstaklingsbundin slík reynsla er.13 Hugtakslíkingar sem floga-
10 Í greininni „Hvorki stjórna né vera stjórnað“ bendir Auður Aðalsteinsdóttir á að
titill bókarinnar vísi „í hið líkamlega ástand að vera í (grand-mal) flogi en einnig til
jarðskjálfta“. Auk þess nefnir hún að Suðurlandsskjálftinn sem átti sér stað um síðustu
aldamót hefur verið kallaður Stóri Suðurlandsskjálftinn. Auður Aðalsteinsdóttir,
„Hvorki stjórna né vera stjórnað“, Andvari 141/2016, bls. 87–97, hér bls. 92.
11 Hér er horft til kenninga Georges Lakoffs og Marks Johnsons um hugtakslíkingar. Í
bókinni Metaphors We Live By segja þeir líkingu vera aðferð til að skilja eitt fyrirbæri
í ljósi annars. Samkvæmt þeim einkenna tvö hugtakssvið (e. conceptual domains)
hverja líkingu en hluta af einu sviði, upptakasviðinu (e. source domain), er varpað
yfir á annað ólíkt, marksviðið (e. target domain), til að auka skilning á því. Lakoff og
Johnson segja að í hugum manna séu eins konar yfirskipaðar líkingar, hugtakslíkingar
(e. metaphorical concepts) sem ákvarða hugsun þeirra og mál á kerfisbundinn hátt en
þeir telja að allur skilningur mannsins og fullyrðingar hans byggist á líkingahugsun.
Hugtakslíkingar eru ekki líkingar í hefðbundnum skilningi heldur óhlutbundin
fyrirbæri sem stjórna að hluta hvernig hugtak er notað. Til að útskýra mál sitt frekar
benda þeir félagar á að margar líkingar í máli vitni um hugtakslíkinguna DEILUR
ERU STRÍð; til dæmis: „hann reyndi að koma höggi á hana í sjónvarpsumræðunum
en henni tókst vel að verja sig“; „skoðanir þínar eru óverjanlegar“, „rök hans voru
skotin í kaf af andstæðingum“. George Lakoff og Mark Johnson, Metaphors We Live
By, Chicago: Chicago Press, 2003, fyrsta útgáfa 1980, bls. 3–6.
12 Fleiri atriði kunna auðvitað að skipta máli fyrir tilflutning (e. transportation) lesenda
inn í söguheim Stóra skjálfta og samsömun með Sögu. Til dæmis getur það hjálpað
að sagan er fyrstu persónu frásögn en oft eiga lesendur auðveldara með að samsama
sig aðalpersónum slíkra frásagna. Samanber Suzanne Keen, Empathy and the Novel,
Oxford: Oxford University Press, 2007, bls. 96. Þá skiptir einnig máli að sagan hefst
á því að aðalpersónan er í vanda stödd en erfiðleikar persóna kalla frekast á samúð
(e. sympathy) lesenda sem getur síðan þróast í samlíðan (e. empathy) eftir því sem þeir
kynnast persónunni nánar. Keith Oatley, The Passionate Muse. Exploring Emotion in
Stories, new York: Oxford University Press, 2012, bls. 31.
13 Stephen Loftus, „Pain and its Metaphors. A Diological Approach“, Journal of
Medical Humanities 32: 15/2017, bls. 213–230, hér bls. 215.