Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2023, Page 130

„DRAUgAR Í SKElINNI“?
135
efins um afstöðu hans og bentu á að samlíðan væri gagnlegt tæki.16 Fremdar-
dýrafræðingurinn Frank De Waal segir til dæmis sjónarhornið í bók Blooms um
að við eigum fremur að styðjast við röklega vitsmuni í siðferðilegri afstöðu okkar,
ógnvekjandi í ljósi sögu samtímans. Hægt sé að nota vísindi og skynsemi sem
ekki hafi mannlegt haldreipi til þess að réttlæta næstum allt, þar á meðal viður-
styggilegar iðkanir. Með slíku viðhorfi sé hægt að færa rök fyrir þrælahaldi sem
og læknisfræðilegum réttlætingum fyrir því að nota fanga sem tilraunadýr. Með
slíku viðhorfi séum við hvött til þess að bæta mannkynið með nauðbeygingum
og þjóðarmorðum.17
Í Against Empathy leggur Bloom áherslu á að fólk eigi að nota heilann meira en
hjartað og segir samlíðan vera tvenns konar. Um sé að ræða tilfinningalega sam-
líðan (e. emotional empathy) og vitsmunalega samlíðan (e. cognitive empathy). Þegar
við ræðum um samlíðan þá séum við yfirleitt að hugsa um þessa tilfinningalegu
sem felur í sér speglun og getu til að setja sig í spor annarra, líða með þeim. Slík
samlíðan felur einnig í sér hermihvöt.18 Vitsmunaleg samlíðan er aðeins öðruvísi
og gefur til kynna skilning á líðan annarra, hugsunum þeirra og tilfinningum.19
Við leggjum á okkur til þess að komast að því hvað knýr fólk áfram, hvað vekur
með þeim gleði, sársauka, fær það til að hlæja, reiðast eða finna fyrir viðbjóði,
svo dæmi séu tekin. Slík tegund af samlíðan snýst ekki um að finna heldur frem-
ur um að skilja og hún getur að mati Blooms verið jákvæð. Félagsleg greind er
eins og önnur greind og getur verið tæki til þess að breyta á siðferðilegan hátt.20
En hann vill þó meina að slík tegund af vitsmunalegri samlíðan sé ofmetin sem
leið til þess að gera góðverk. Sá mannkostur að geta lesið á réttan hátt þrár og
hvatir annarra sé sá eiginleiki sem farsæll siðblindingi (síkópati) geti hrósað sér
af og hægt sé að misnota getuna til þess að arðræna eða fremja grimmdarverk.
16 Sjá til dæmis viðtal Sean Illings við Bloom, „The Case Against Empathy. Why this Yale
psychologist think you should be compassionate, not empathetic“, Vox, 16. janúar 2019.
17 Frans De Wall, Mama‘s Last Hug. Animal Emotion and What They Tell Us About Ourselves, New
York/London: W.W Norton & Company, 2019, bls. 110–111.
18 Paul Bloom, Against Empathy. The Case for Rational Compassion, london: Vintage, 2016,
bls. 19–20. Sjá einnig Alda Björk Valdimarsdóttir, „„Ég heyri það sem þú segir“. Sam-
líðan sem pólitísk og félagsleg stýring“, Ritið 3/2022, bls. 129–167, hér bls. 130. Um
frekari skilgreiningar á samlíðun og muninn á henni og samúð og samkennd sjá Bergljót
S. Kristjánsdóttir og guðrún Steinþórsdóttir, „„Samkennd er … stundum kölluð sam-
líðun.“ Um þýðingar á ýmsum erlendum fræðiorðum“, Skírnir, vor, 2016, bls. 91–109.
19 Bergljót og guðrún hafa einnig rætt um samhygð sem aðra mögulega þýðingu á orðinu
vitsmunaleg samlíðan (e. cognitive empathy), sama heimild, bls. 101. Frekar um samlíðan sjá
guðrún Steinþórsdóttir, Raunveruleiki hugans er ævintýri. Um valdar sögur Vigdísar Grímsdóttur,
einkenni þeirra og viðtökur, Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2021, bls. 52–53.
20 Paul Bloom, Against Empathy, bls. 3.