Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2023, Page 139

PAUl BlOOM
144
þeir hafa ekki fengið eðlilegan skammt af skömm og sektarkennd, láta siðblind-
ingjar undan slæmum löngunum og fremja hræðileg verk af illkvitni, græðgi og
einfaldlega vegna þess að þeim leiðist. Og fyrr en síðar eru þeir afhjúpaðir. Þó
að siðblindingja geti vegnað vel til skamms tíma, þá hafa þeir tilhneigingu til að
misstíga sig þegar til lengri tíma er litið og enda oft í fangelsi eða þaðan af verra.
Við skulum líta nánar á hvað skilur siðblint fólk frá okkur hinum. Siðblinda
felur í sér mörg einkenni, meðal annars sjúklega lygaáráttu og skort á iðrun
eða sektarkennd en meginatriðið snýr að skeytingarleysi þeirra um þjáningar
annarra. Siðblindingja skortir samkennd.
Til þess að skilja hvernig samkennd virkar hjá okkur sem erum ekki siðblind
þá er mikilvægt að skilja hana frá samlíðan. Sumir rannsakendur úr samtím-
anum gera ekki greinarmun á hugtökunum, en það er stór munur á því að þykja
vænt um persónu (samkennd) og að setja sig í spor hennar (samlíðan).
Adam Smith notaði ekki orðið samlíðan – það var búið til árið 1909, eftir
þýska orðinu Einfühlung, sem merkir að „finna inn í, en hann lýsti hugtakinu vel:
„Við förum líkt og inn í líkama [annars] og verðum í einhverjum skilningi sama
manneskjan.“17 Samlíðan er kraftmikil, oft ómótstæðileg hvöt. Maður engist á
meðan maður horfir á gamanleikara gera sig að athlægi á sviðinu, það er erfitt
að halda ró sinni á meðan einhver er í uppnámi. Hlátur er smitandi og sama má
segja um tár. Kvikmyndahússgestur sér einhvern sparka í eistun á James Bond
í Casino Royale og spennist upp vegna þess að hann speglar viðbrögðin við sárs-
aukanum. (Ég veðja á að þessi sena sé sérstaklega óþægileg fyrir þá áhorfendur
sem eru með eistu). John Updike lýsti barnæsku sinni á þennan hátt: „ömmu
minni lá oft við köfnun við eldhúsborðið og minn eigin háls þrengdist af samúð
með henni.“18
Samlíðan leiðir til gleði þegar aðrir eru glaðir. Viðbrögð okkar við ánægju
annarra eru flókin og geta verið lituð af afbrýðissemi; hvers vegna skemmtir hún
sér svona miklu betur en ég? En þrátt fyrir það, þá er hægt að smitast af ánægju.
Flettu upp myndbandinu á YouTube sem kallast Hahaha, þar sem maður gefur
frá sér skrítin hljóð („Plong! Floop!“) utan myndavélarinnar á meðan barn í
háum stól bregst við með móðursjúkum hlátri. Eða skoðaðu Barn hlær móðursýkis-
lega á meðan pappír er rifinn (e. Baby Laughing Hysterically at Ripping Paper), sem hefur
17 Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments, 1759; endurprentun, lawrence, KS: Digir-
eads.com, 2011, bls. 13.
18 John Updike, Getting the Words Out, Northridge, CA: Lord John Press, 1988,
bls. 17, tilvitnun sótt í Elaine Hatfield, John T. Cacioppo, og Richard L. Rap-
son, Emotional Contagion, New York: Cambridge University, 1994.