Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2023, Síða 142

SAMlÍðAN Og SAMKENND
147
Ég er of mikill aðlögunarsinni til þess að trúa því að eins þýðingarmikill
hæfileiki og samlíðan sé furðulegt líffræðilegt slys. Að öllum líkindum gegnir hún
hlutverki og það sem helst kemur til greina er að hún hvetji okkur til þess að
þykja vænt hvert um annað. Hungur knýr okkur til að leita matar, losti hvetur til
kynferðislegrar hegðunar, reiði leiðir til árásargirni þegar við stöndum frammi
fyrir einhvers konar ógn – og samlíðan er til staðar til að hvetja til samkenndar
og óeigingirni.24
Samt sem áður eru tengslin á milli samlíðunar (í þeim skilningi að spegla
tilfinningar annarra) og samkennd (í þeim skilningi að finna fyrir væntumþykju
og sýna hana) flóknari en margur heldur.25
Í fyrsta lagi, getur samlíðan vissulega verið sjálfvirk og ómeðvituð – grátandi
manneskja getur haft áhrif á líðan þína jafnvel þó að þú sért þér ekki meðvitaður
um að það sé að gerast og myndir fremur kjósa að hún hefði ekki áhrif – en það
breytir því ekki að við ráðum því oft hvort við höfum samlíðan með annarri
manneskju. Ég heyri kannski af pyntingum sem pólitískur fangi verður fyrir og
get með aðstoð viljans ímyndað mér (í óendanlega minni mæli að sjálfsögðu)
hvernig sé að vera hann. Ég get horft á einhverja konu á sviði taka á móti verð-
launum og valið að finna taugaveiklun hennar og stolt. Þegar samlíðan er til
staðar getur hún því verið afrakstur siðferðilegs vals, fremur en tilefni þess.
Samlíðan er einnig mótuð af því sem manni finnst um hina manneskj-
una.26 Í einni rannsókn áttu karlkyns þátttakendur að taka þátt í viðskiptum við
ókunnugan einstakling og hann annað hvort umbunaði eða svindlaði á þeim.
Síðan horfðu þeir á ókunnuga einstaklinginn fá milt raflost. Þegar sá ókunnugi
var góðviljaður og fékk raflost þá sýndu þátttakendur taugaviðbrögð í samræmi
við samlíðan – það sem þeir sáu lýsti upp sama hluta af heila þeirra og ef þeir
sjálfir hefðu fengið raflost. En þegar sá ókunnugi var illgjarn og fékk raflost,
þá var ekki að finna neina samlíðan; sá hluti af heilanum sem er tengdur við
verðlaun og ánægju lýstist upp í staðinn. (Konur fóru aftur á móti síður í mann-
greinarálit eða voru einfaldlega vinsamlegri, þær sýndu samlíðunarviðbrögð
óháð því hvernig sá ókunnugi hafði komið fram).
24 Sjá frekari umræðu hjá C. Daniel Batson, Altruism in Humans, New York: Oxford Univer-
sity Press, 2011. Sjá nánar um samlíðan og samkennd frá þróunarsjónarmiði hjá Martin
Hoffman, Empathy and Moral Development.
25 Sjá einnig Jesse Prinz, „Is Empathy Necessary for Morality?“, Empathy: Philosophical and
Psychological Perspectives, ritstjórar Amy Coplan og Peter Goldie, New York: Oxford Uni-
versity Press, 2010.
26 Tania Singer, Ben Seymour, John P. O’Doherty, Klaas E. Stephan, Raymond J. Dolan,
og Chris D. Frith, „Empathic Neural Responses Are Modulated by the Perceived Fairn-
ess of Others“, Nature 439/2006, bls. 466–469.