Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2023, Blaðsíða 144

SAMlÍðAN Og SAMKENND
149
Hún fann fyrir nægilegri samlíðan til þess að það særði hana að sjá fólkið
myrt. Og hún var ekki algjörlega ónæm fyrir villimennsku þessara gjörða þar
sem hún lýsir þeim sem „svívirðu“ og „ómannúðlegum verkum“. En þrátt fyrir
það gat hún lifað með því að þessi morð ættu sér stað svo lengi sem þau yrðu
framin þar sem ekki sæist til. Þetta er öfgafullt dæmi en ætti ekki að vera svo
óskiljanlegt í huga okkar. Jafnvel fólk sem er að öðru leyti gott snýr sér undan
þegar það stendur augliti til auglitis við þjáningu og sársauka í framandi löndum,
eða þegar það gengur fram hjá heimilislausum einstaklingi á götum borgarinnar.
Í öðrum tilfellum finnur þú fyrir sársauka annarrar manneskju og samlíðanin
er í fullri virkni en í staðinn fyrir að um sé að ræða samkennd þá finnur þú fyrir
tilfinningu sem á sér ekkert eitt heiti á ensku en fullkomið orð á þýsku: shaden-
freude (þórðargleði eða skaðagleði). Maður nýtur þjáningar annarra og vill að
þær haldi áfram eða verði verri. Sadismi er öfgafullt dæmi um þetta en þórðar-
gleði er í einhverjum mæli eðlileg. Ég gæti fundið til fögnuðar yfir þeirri hugsun
að keppinautur minn fái makleg málagjöld, ímyndað mér hvernig honum líði og
notið reynslunnar.
Hingað til hef ég talað um það hvernig samlíðan og samkennd eru ólík.
Auk þess er það augljóst að samkennd er ekki það sama og siðferði. Ímyndaðu
þér glæpamann sem grátbiður lögreglumann að sleppa sér lausum. lögreglu-
maðurinn gæti fundið til samkenndar en ætti ekki að láta undan, því honum ber
að fylgja öðrum siðferðisreglum. Tilþrifaminna dæmi væri nemandi sem er að
falla í námskeiði sem kemur til fundar við mig og sárbænir um betri einkunn. Ég
gæti fundið til samkenndar í garð nemandans en það væri ekki réttlátt gagnvart
öðrum í bekknum að fara að ósk hans.
Við getum öðru hvoru séð áreksturinn á milli samkenndar og siðferðis í rann-
sóknarstofunni. Tilraunir sálfræðingsins C. Daniel Batson og félaga hans sýna
fram á að þegar menn eru beðnir um að tileinka sér sjónarhorn annars ein-
staklings þá eru þeir líklegri til að hafa meiri mætur á honum en öðrum.31 Til
dæmis eru þeir líklegri til að færa þjáða stúlku fram fyrir alla aðra á biðlista þegar
um er að ræða aðgerð er varðar spurningar um líf eða dauða. Það ber vott um
samkennd en er ekki siðferðilegt vegna þess að slíkar ákvarðanir ættu að byggja
á hlutlausu og sanngjörnu mati, en ekki því hver vekur sterkustu tilfinningavið-
brögðin. Þess vegna má segja að hluti af því að vera góð manneskja feli í sér það
að hunsa samkennd sína, en ekki að rækta hana.
31 C. Daniel Batson, Tricia R. Klein, Lori Highberger og Laura L. Shaw, „Immorality from
Empathy-Induced Altruism. When Compassion and Justice Conflict“, Journal of Persona-
lity and Social Psychology 68/1995, bls. 1042–1054.