Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2023, Síða 152

SAMlÍðAN Og SAMKENND
157
aðra og slíkt verður tíðara eftir því sem þau eldast.59
Árið 1935 greindi sálfræðingurinn Charlotte Buhler frá snjallri tilraun um
það hvernig sektarkennd er kölluð fram í börnum.60 Fullorðnum einstaklingi og
barni var komið fyrir í herbergi og sá fullorðni bannaði barninu að snerta leik-
fang sem var handan seilingar. Svo brá sá fullorðni sér frá og yfirgaf herbergið
eitt augnablik. Rannsakendur komust að því að öll eins árs og tveggja ára gömul
börn „skildu það þannig að bannið ætti ekki lengur við á því augnabliki er sam-
bandið við hinn fullorðna rofnaði, og þau léku sér við leikfangið“. En þegar
hinn fullorðni snýr svo skyndilega til baka verða 60 prósent af sextán mánaða
gömlu börnunum og 100 prósent af átján mánaða gömlu börnunum „verulega
vandræðaleg, þau roðna og snúa sér skelfingu lostin að hinum fullorðna.“
Tuttugu og eins mánaða börn „gerðu tilraunir til að bæta aðstæðurnar með því
að skila leikfanginu skyndilega á sinn stað.“ Hræðslan sem börnin sýndu gæti
hafa verið án siðferðilegrar þyngdar en vandræðagangurinn – roðinn! – sýnir
að eitthvað annað var einnig á ferðinni. Slíkum ósjálfráðum birtingarmyndum
sektarkenndar var skipt út fyrir afdráttarlausa siðferðilega sjálfsréttlætingu þegar
börnin voru eldri: tveggja ára börnin í rannsókninni gerðu tilraunir til að „rétt-
læta […] óhlýðnina, til dæmis með því að fullyrða að þau ættu sjálf leikfangið.“
líkt og við höfum séð bera börn næmt skynbragð á góðar og slæmar gjörðir
annarra löngu áður en þau eru fær um að hegða sér á góðan eða slæman hátt
sjálf. Það virðist því líklegt að „siðgæðisvitundin“ snúi í upphafi að öðrum og
beinist síðar inn á við, með auknum þroska. Á þessum tímapunkti fara börn að
sjá sig sem boðunarmenn siðferðis og slík kennsl koma fram þegar þau finna
fyrir sektarkennd, skömm og stolti.
Við höfum séð að það eru ákveðnar takmarkanir á samlíðunar- og samkenndar-
getu barna, en þetta ætti ekki að leiða huga okkar frá því hversu aðdáunarvert
það er að upplifa slíka siðgæðishegðun og slíkar siðferðiskenndir í svo ungum
verum. Samuel Johnson orðar þetta best (í allt öðru samhengi): „Þetta líkist
hundi sem gengur á afturfótunum. Það er ekki vel gert; en það kemur þér á
óvart að það sé yfirleitt hægt.“
En eðlislæg samúð okkar ætti ekki að hafa komið Darwin á óvart eða
mörgum af þeim vísindamönnum, heimspekingum og guðfræðingum sem voru
fyrirrennarar hans. Þetta var niðurstaðan sem ein af hetjum þessarar bókar lýsti
59 Sjá nánar Martin L. Hoffman, Empathy and Moral Development.
60 Charlotte Buhler, From Birth to Maturity. An Outline of the Psychological Development of the
Child, London: Kegan Paul, 1935, bls. 66–67, tilvitnun sótt í Peter Hobson, The Cradle of
Thought. Exploring the Origins of Thinking, london: Macmillan, 2002.