Andvari - 01.01.1976, Blaðsíða 100

ARNÓR SIGURJÓNSSON:
*
Um uppruna Islendingasagna
og Islendingaþátta
Eina grein fornra bókmcnnta okkar
höfum viS íslendingar helgað okkur sér-
staklega og við okkur sjálfa kennt: Is-
lendingasögur og íslendingaþætti. Mun-
urinn á þessu tvennu er efnislega aðallega
sá, að það eru kallaðar sögur, sem eru
samfelld frásögn um ævi einstakra manna
og stundum ætta, en þættir segja frá ein-
stökum atburðum aðeins og afleiðingum
þeirra fyrir þá, er að atburðunum standa.
Frásögnin, jafnt í sögum og þáttum,
skýrir aðallega frá því, hvernig þeir, sem
frá er sagt, dugðu, þegar á reyndi, og á
jafnframt að hjálpa þeim, er njóta frá-
sagnarinnar, að skilja mennina, scm frá
er sagt, aðstöðu þeirra og til hvers þeir
dugðu. Að þessu leyti minnir hún oft á
skáldsögur raunsærra manna frá síðari
tímum, en aldrei á æviminningar nýlát-
inna manna, sem oft eru blendingur af
eins konar sagnfræði og því, sem Jónas
heitinn frá Idriflu kallaÖi útfararsann-
leika.
Þetta eru miklar bókmenntir lítillar
þjóðar frá þeim tíma, er þær voru ritaðar.
Sögurnar, íslendingasögur, eru milli 40
og 50, þær sem enn eru til, og einhverjar
þeirra glataðar, — líklega þó ekki margar,
— og ýmsar þeirra mikil rit. Þættirnir eru
miklu fleiri, en tala þeirra óvissari, því að
mörkin milli sérstakra þátta og kafla í
frásögn eru sums staÖar óglögg.
Ef gera skal grein fyrir uppruna þessara
bókmennta, þykir rétt að lýsa nokkrum
almennum einkennum þeirra og þá fyrst
þeim, sem eitthvað gætu bent á það, hvað
mönnum hafi komið til að sernja þessi rit.
Þá skal fyrst litið á það, hvcnær rit
þessi eru samin.
Því nær allir fræðimenn eru nú sam-
mála um, að þau séu undantekningarlítið
samin á 13. öld. Við þetta gerir höfundur
þessarar greinar ekki aðra athugasemd en
þá að þessu sinni, að sum þeirra munu
vera endurrit frá enn síðari tíma. En um
leið og gengiÖ er til samþykktar unr
þcnnan ritunartíma þeirra, verður ekki
komizt hjá því að taka það til athugunar,
sem raunverulega er einkennilegast við
þau, fyrst það, að allar sögnrnar gerast á
sarna tíma að einni undantekinni, Banda-
mannasögu, sem gerist um 20 árum síÖar
en hinar. Hinurn sögunum, 40—50, er
það sameiginlegt, að þær eiga upphaf sitt
á landnámsöld, en aðalefni þcirra er frá
tímanum 930—1030, þ. e. þcirri öld, er
lengi var kölluð Söguöld í þjóðarsögu
okkar, öldinni, þegar hið forna íslenzka
ríki var að skapast. Þættirnir skiptast hins
vegar í tvo hópa, þá sem eru í Landnáma-
bók og eru ofnir inn í frásögn hennar um
þá, er fundu landiÖ og byggðu það fyrstir
norrænna manna. Þeir gerðust flestir
næstu ár áður en landnámsöldin hófst og
á sjálfri landnámsöldinni. Hinir íslend-
ingaþættirnir, sem gerðust á íslandi, eru
flestir frá Söguöldinni, 930—1030, þó
eru fáeinir þættir, sem gerðust lítið eitt