Andvari - 01.01.1976, Blaðsíða 112

110
ARNÓR SIGURJÓNSSON
ANDVARI
minnstur varð þó hlutur Knúts Dana-
konungs, sem kom þessu öllu af stað.
Hann var veginn í kirkju í Óðinsvéum
af þeirn liðssafnaði, er hann stofnaði til,
og varð fyrir það heilagur maður, þó að
ekki verði ráðið af mikilli sögu, sem ís-
lcndingar rituðu um hann, að hann hafi
annað unnið til heilagleikans en líflátið.
En er það ekki ofsagt, að augljóst sé,
að þjóðfélagskönnun Englendinga 1086
hafi orðið fyrirmynd könnunar þeirrar, er
Gissur biskup lét gera á íslandi tæpum
áratug síðar á íslenzku þjóðfélagi og olli
þar stórmiklum tíðindum? Verður það
fullyrt af ensku heimildunum einum sam-
an að mestu, þar sem sum gögnin um ís-
lenzku könnunina eru ekki til saman-
burðar nema að litlu leyti.
Hér hefur þegar verið svo mikið sagt,
að ekki verður komizt hjá því að gera
samanburð á þessurn tveimur könnunum,
þrátt fyrir ófullkomnar íslenzkar heimild-
ir. Fer hér á eftir nokkur samanburður
tölumerktur:
1. Manntal fór fram á báðum löndun-
um, Englandi og íslandi. 1 hvorugu land-
inu hafði farið fram manntal áður, og í
Englandi 1086 var fyrirmynd þess engin,
og á íslandi cr slík fyrirmynd óþekkt nerna
frá Englandi. Enska manntalið var miklu
fullkomnara, þó að ekki væru þar allir
íbúar taldir. Á íslandi voru búendur ein-
ir taldir. Augljóst er, að Ari fróði hefur
kunnað því illa, að ekki var að fullu farið
eftir ensku fyrirmyndinni. Hann segir í
sinni fáorðu frásögn: „en ótaldir voru þeir,
er eigi áttu þingfararkaupi að gegna of
allt Island." Hann gat ekki þessara orða
bundizt, af því að honum var fyrirmyndin
svo ofarlega í huga.
2. Nákvæmt jarðamat fór fram á Eng-
landi 1086 þannig, að hver einstök jörð
varvandlega skoðuð og virt til fjölda húða,
sem voru í senn gjaldmiðill og verðmælir
þar í landi. Um jarðamatið á íslandi er
ekki önnur samtímaheimild en sú, að Ari
segir í fslendingabók, að Gissur bisk-
up hafi „komið því fram“, og telur Ari
slikt „miklar jartegnir". En mildar heim-
ildir eru um þetta jarðamat frá dögum
Þorláks biskups helga fram til vorra daga,
og verður af þeim heimildum séð, að
mat þetta hefur haldizt óbreytt á lang-
flestum jörðum frá því það var fyrst gert
til 19. aldar og að mestu óbreytt til 1920.
Má af því marka, hve mjög hefur verið
til þess vandað, og hlýtur hverjum manni,
sem þekkir til jarðamats, að vera ljóst, að
þetta fyrsta jarðamat hér á landi hefur
verið gert með sama hætti og á Englandi,
að farið hefur verið heim á hverja jörð og
hún vandlega skoðuð, landamörk hennar
ákveðin og skráð og fleira, er hana varð-
ar. Vitað er þó, að íslenzka jarðamatið
hefur frá upphafi verið að því frábrugðið
enska jarðamatinu, að hér voru jarðirnar
metnar í íslenzkum gjaldeyri, þ. e. álnum
vöruvirts vaðmáls, og þó heldur í hundr-
uðum (120) álna, er svöruðu til verðs
vorbærrar kýr. En um þennan mun á ís-
lenzku og ensku jarðamati er það að segja,
að það er „bitamunur, en ekki fjár“. Aðal-
atriðið um samanburð þessa allsherjar-
jarðamats í báðurn löndunum, Englandi
og íslandi, er, að í þeim var það nýmæli
án fyrirmyndar annars staðar.
3. f báðum löndunum, Englandi og ís-
landi, voru allir „lausir aurar“ taldir, þ. e.
búfé, áhöld og verðmætir rnálmar, skart-
gripir o. fl. Þetta var einnig nýjung og
einkurn það, að þetta var allsherjarfram-
tal, og hefur hið enska framtal eflaust
verið fslendingum til fyrirmyndar. En
þess ber þó jafnframt að geta, að líklega
hafa íslendingar verið sér um það, að
setja fast verðlag á lausa aura með lögum.
4. Sú könnun, sem hér hefur verið frá
sagt og fyrst fór fram á Englandi 1086