Hugur - 01.06.2010, Blaðsíða 50

48
Vilhjálm urArnason
slítur það úr tengslum við rökvit hans. Krafan um ábyrgð og heilindi snýst ekki
um að færa rök fyrir athöfnum sínum heldur einungis um að gangast við þeim
og axla á þeim ábyrgð. Höfuðkrafan er þá um samkvæmni; ekki um þá röklegu
samkvæmni sem fylgir því að gera ekki undantekningu af eigingjörnum ástæðum
fyrir sjálfan sig frá siðalögmáli sem skynsemin segir að eigi að hafa almennt gildi,
eins og í tilviki Kants,21 heldur felst samkvæmnin í því að viðurkenna enga aðra
ástæðu fyrir breytni cn eigið val og jafnframt að ég hlýt „að vilja frelsi annarra um
lcið og ég vil eigið frelsi".22
Höfuðástæðan fyrir útfærslu Sartres á þessu atriði er í senn djúpstæð vantrú
hans á siðferðilega rökræðu og misskilningur á megineinkennum hennar. Hann
virðist telja að hefðbundin siðferðileg röksemdafærsla hljóti að fela í sér skírskot-
un til fyrirframgefinna verðmæta sem þar með geri frelsið og ábyrgðina að engu.
Því að frelsið sé einmitt fólgið í að viðurkenna að engin gildi eru til í heiminum
heldur gefi ég honum gildi og merkingu með athöfnum mínum. I þessu samhengi
líkir Sartre siðferðinu við listsköpun:
En hefúr listmálari nokkurn tíma verið sakaður um að fylgja ekki fyrir-
liggjandi reglum? Hafa menn nokkurn tíma sagt hvaða málverk hann eigi
að mála? Auðvitað skapar málarinn ekki verk sem er skilgrcint fyrirfram
heldur er verkið sem hann setur sér að skapa eitt og hið sama og verkið
sem hann skapar. Auðvitað eru ekki til nein fyrirframákvörðuð listræn
gildi, heldur gildi sem má sjá í samræmi verksins sjálfs, í tengslunum
milli sköpunarvilja listamannsins og árangursins [...]. Hvernig snertir
þetta siðgæðið? Við erum þar í samskonar sköpunaraðstæðum.23
Lykilorðið í þessum kafla er „fyrirfram". Ef ég geng fyrirfram út frá einhverjum
gildum um siðferðilega breytni þá drepur það lífssköpunarferlið í dróma og ég
staðna óheill og ábyrgðarlaus í hinu gefna og viðtekna. Þetta birtist afar slfyrt í
bók Sartres um Jean Genet þar sem hið sjálfsprottna eða hikleysið [fr. spontanéité\
er upphafið sem kjarni frelsisins: „Um leið og ég velti því fyrir mér áður en ég
stel hvort ég ætti að stela, þá aðgreini ég mig frá verknaðinum, ég er ekki lengur
einn með honum; ég greini h'fsreglu athafnarinnar frá sjálfskynjun minni h'kt og
þær væru tvö aðskilin fyrirbæri. [...] Þessi sértekning er kennd við göfgi og hún
skemmir bæði athöfnina og manninn."24
Þetta er athyglisverður kafli sem sýnir að sú ígrundun, sem finnur sér farveg
í umhugsun og rökræðu og er forsenda sjálfráða siðferðilegrar ákvörðunar að
mati bæði Aristótelesar og Kants, er hjá Sartre skilin sem haft á hinn skapandi
21 Kant: Grundvöllur að frumspeki siðlegrar breytui, bls. 145 (424).
22 Sartre: Tilvistarstefhan er mannhyggja, bls. 37. Það er síðan sérstakt atriði í þessu að Sartre hvetur
til þess að menn spyrji sig: „hvernig færi ef allir höguðu sé á þennan hátt?“ (bls. 56). Þetta virðist
vera krafa af ætt Kants, en á þeim er mikilvægur munur, auk þess sem þessi krafa flækir mjög sam-
líkinguna við listsköpun. Eg ræði þetta atriði í bók minni Farsælt líf, réttlátt samfélag (Reykjavík:
Heimskringla 2008), bls. 233-236.
22 Sartre: Tilvistarstefnan er mannhyggja, bls. 80.
24 Jean-Paul Sartre: Saint Genet. Actor and Martyr, ensk þýðing Bernard Frechtman (New York:
New American Library 1963), bls. 187.