Hugur - 01.06.2010, Page 61

Leikur, list og merking
59
verðum að segja eitthvað um það hvers konar nám við höfum í huga og hvað það
er við leiki í sínum margvíslegu myndum sem stuðlar að slíku námi. I Hugsun og
menntun segir John Dewey m.a.:
Þegar börn handleika leikföngin lifa þau ekki í heimi efnishlutanna
heldur í hinum stóra heimi merkingar, náttúrlegrar og félagslegrar, sem
þessir hlutir kalla fram. Þannig eru börn að sveigja það sem er efnislega
til staðar undir það sem það á að merkja þegar þau fara í hestaleik, búð-
arleik, mömmuleik eða leika heimsókn. A þennan hátt er heimur merk-
ingar, forði hugtaka (sem er undirstöðuatriði í öllu vitsmunalegu starfi),
skilgreindur og byggður upp.1
Dewey sér hér í leik barna sérstakt mikilvægi fyrir nám; í margvíslegum leikj-
um (en ekki endilega öllum) vinna börn með eigin hugtakaforða, þau skilgreina
hugtök og byggja upp skipulegar merkingarheildir. I þessum skilningi er leikur
barna grundvallaratriði í sköpun reynslu, þ.e. í leik taka börn á móti áreiti frá um-
hverfinu og vinna úr því heildir sem eru nógu heilsteyptar og tengjast þeim nógu
innilega til að úr verði eiginleg reynsla.
Að öðlast reynslu er ekki bara að verða fyrir áreiti því áreiti krefst engrar merk-
ingar, engra heilda eða samhengis, og það þarf ekki að skilja neitt eftir sig þegar
því lýkur. Á hinn bóginn byggist reynsla - sem kann vel að eiga sér kveikju í
einföldu áreiti - á því að maður vinnur úr því sem fyrir mann ber, maður setur
það í samhengi, tengir eitt áreiti við annað með aðstoð hugtaka þannig að úr
verður merkíngarbær heild, sem viðkomandi getur jafnvel kallað fram síðar meir
sem minningu.2 Þegar við sjáum glas detta af borði og niður á gólf þar sem það
brotnar í þúsund mola, þá verðum við ekki bara fyrir röð áreita eða skynhrifa,
heldur setjum við það sem fyrir okkur ber, bæði sjónrænt og í hljóði, í tímaröð og
í röð orsakar og afleiðingar. Þetta gerum við með hugtökum og við gerum það af
svo mikilli fimi að við tökum ekki eftir því.3
1 John Dewey, Hugsun og mcnntun, íslensk þýðing eftir Gunnar Ragnarsson, Rannsóknarstofnun
Kennaraháskóla Islands, Reykjavík, 2000, bls. 255. Bókin sem á frummálinu heitir How We Think
kom fyrst út árið 1910.
2 I þessu samhengi skiptir máli að hugtak Deweys um reynslu er frábrugðið því sem raunhyggju-
menn nýaldar gerðu að grundvelli sinnar heimspeki. Dewey leggur m.a. áherslu á þennan skiln-
ingsmun í Lýðrœði og menntun þar sem hann segir: „[...] kenningin um reynslu og þekkingu tók
breytingum á sautjándu og átjándu öld. í stórum drátmm þá birtist okkur alger umsnúningur á
hinni hefðbundnu sýn á tengsl reynslu og skynsemi. Hjá Platoni merkir reynsla að eitthvað verður
að venju, cða að afrakstur af ótölulegum fjölda liðinna tilfallandi prófana varðveitist. Skynsemi
var lögmál um endurskoðun, um framfarir, um aukna stjórn. [...] Fyrir umbótamönnum nýaldar
horfði málið þveröfúgt við. Skynsemi, almenn lögmál, apriori hugtök, voru annað hvort auð form
sem reynslan þurfti að fylla í með skynrænum athugunum til að öðlast þýðingu og staðfestingu;
eða þau voru storknaðir fordómar, kreddur sem yfirvald hafði fest í sessi, og sem foldust og leituðu
skjóls á bak við virðuleg nöfn“ (John Dewey, Democracy and Education, Tlie Echo Library, Tedd-
ington, 2007, bls. 197).
Hume benti á að vensl eins og orsök og afleiðing birtast ekki í skynjun manns heldur eru þessi
vensl eitthvað sem skynjandinn leggur sjálfur til. Og það sem meira er, sagði Hume, skynjandinn
leggur þetta ekki til af ígrundun heldur af einberum vana: „Vér gerum oss í hugarlund að væri
oss varpað í þennan heim þá gætum vér þegar ályktað að kúlur á knattborði komi hver annarri á
hreyfingu við árekstur, og að vér þyrftum ekki að bíða og sjá hvernig færi til þess að geta sagt fyrir