Hugur - 01.06.2010, Síða 124

122
Guðmundur Heiðar Frímannsson
sammæli. Svarið við þeirri athugasemd er að stundum er viðeigandi að leita sátta
og sammælis, þetta á sérstaklega við þegar rætt eru um samfélagsmálefni af öllu
tagi. Sama á líka stundum við um siðferðileg efni. En það er rétt að benda á að í
rannsóknum á siðferði og samfélagi eigum við kost á að komast að niðurstöðum
sem kunna að vera sannar. Sammæli getur ekki verið markmið rannsókna heldur
sannleikur.
Víðsýni og að vera reiðubúinn að breyta eigin skoðunum í ljósi nýrra raka er
kjarnaþáttur hugarfars gagnrýninnar hugsunar en þetta eru fjórði og fimmti þátt-
urinn sem voru nefndir hér að ofan. Það ber stundum á því að fólk skilur ekki
hvað átt er við þegar sagt er að maður nálgist viðfangsefni með opnum huga.
I daglegu lífi nálgumst við viðfangsefni með margvíslegum hætti. Ef ég sæti í
samninganefnd fyrir verkalýðsfélag og semdi um kaup og kjör væri markmið
mitt að ná eins hagstæðum samningum fyrir umbjóðendur mína og mögulegt
er. Hagsmunir annarra verkalýðsfélaga og samfélagsins setja allri slíkri viðleitni
mörk en innan þeirra marka er mér heimilt að sækja eins fast og mögulegt er. Það
er engin þörf á því að sýna sjónarmiðum atvinnurekenda skilning nema það þjóni
þeim hagsmunum sem ég held fram.
En það á annað við ef við leitum skilnings á einhverju. I rökræðum um skilning
á einhverju viðfangsefni legg ég fram mínar ástæður fyrir því að líta það þeim
augum sem ég geri, svara spurningum um þær ástæður og þeim efasemdum sem
fram koma. I rökræðum er ákveðin skuldbinding um að fylgja rökunum og gefa
eftir eigin skoðanir stangist þær á við bestu rök og niðurstöður sem maður upp-
götvar í rökræðum eða rannsóknum. En það gerist ekki fyrr en ég hef prófað þær
röksemdir sem ég hef fram að færa, gengið úr skugga um að ekki séu svör við
andmælum á þeim forsendum sem mér finnst sennilegar og ekki hægt að leið-
rétta forsendur þannig að mín skoðun verði sennilegri. Ef ekkert af þessu dugar
þá segir skuldbindingin við rökin að ég verði að skipta um skoðun. Ef við lýsum
rökræðum með hugtökunum að sigra og tapa þá má orða þetta svo að í rökræðum
er maður skuldbundinn að tapa ef rökin segja það (Robertson 1999). Þetta er í
raun merking þess að segja að gagnrýnin hugsun lúti rökum.
Þetta á ekki við í samningaviðræðum um kaup og kjör, í þeim felst engin skuld-
binding um að tapa ef rökin í samningaviðræðunum þróast með þeim hætti. Þá
nota samningsaðilar þau valdatæki sem þeir hafa á borð við verkfoll, verkbönn
og annað ámóta til að reyna að knýja fram vilja sinn. I fræðilegum rökræðum
er þessi kostur aldrei fyrir hendi. Víðsýni er að fallast á öndverðar skoðanir við
sínar ef þær standast nákvæma skoðun, manns eigin gagnrýni. Hugarfar gagn-
rýninnar hugsunar gerir engar kröfúr um það að menn séu sífellt að skipta um
skoðun á öllu sem þeir hugsa um. Ef svo væri þá gerði gagnrýnin hugsun kröfu
um að við værum vinglar, staðfestulausir sveimhugar, sem aldrei gætum mótað
okkur alvarlega skoðun á nokkrum hlut. Það gerir hugarfar gagnrýninnar hugs-
unar ekki. Það gerir einungis kröfú um að menn skipti um skoðun þegar gildar
ástæður liggja til þess.