Hugur - 01.06.2010, Page 132

130
Guðmundur Heiðar Frímannsson
íslenskir nemendur taki að þjást af lífsleiða og tómhyggju þótt þeir séu vandir við
gagnrýna hugsun né heldur muni þeir fyllast óbeit á eigin samfélagi. Eg hefði
haldið að því meira sem þeir uppgötva um það því kærara verði það þeim jafnvel
þótt þar sé ekki allt fallegt. Ég get því ekki séð neina ástæðu í borgaramenntun
eða sögukennslu í skólum til að draga úr gildi gagnrýninnar hugsunar. Ég hefði
haldið að einmitt þar ætti hin gagnrýna hugsun að njóta sín. En málið er ekki
alveg eins einfalt og þetta (Brighouse 2006: 95-114).
Það er sérstök ástæða til að nefna athugasemdir Róberts H. Haraldssonar
(2001) við gagnrýna hugsun en þær eru töluvert annars eðlis en þær athugasemdir
sem ég fj alla um hér í lok þessarar greinar. Það má orða það svo að Róbert telji að
of sterk áhersla á gagnrýna hugsun komi í veg fyrir að maður skilji kenningar og
skoðanir til hlítar, hins vegar varar hann við oftrú á rök og vill að við tökum tillit
til tilfinninga i skoðanamyndun og rannsókn á veruleikanum. Fyrra atriðið er
auðvelt að taka undir enda sýnist mér að gagnrýnin hugsun í því samhengi nálg-
ist frekar að vera þvergirðingsháttur eða þau oflæti að vera svo uppfullur af eigin
skoðunum að maður geti ekki skilið skoðanir annarra. Um síðara atriðið er það
að segja að það krefst frekari rannsóknar á hlut gagnrýninnar hugsunar í myndun
skoðana og hvernig hún getur tengst tilfinningunum og beinni rannsókn. Ég sé
fyrirfram ekkert sem útilokar það en ég mun ekki fjalla um það frekar hér.
Áhyggjurnar af gagnrýninni hugsun geta rist dýpra en þetta. Það hafa ýmsir
talið það ranghugmynd að gera mikið úr gagnrýninni hugsun. Hér eru engin tök
á því að gera úttekt á þeim rökum sem beitt hefur verið gegn því að gagnrýnin
hugsun eigi að hafa það hlutverk sem ég ætla henni. En á íslensku hefur átt
sér stað nokkuð fjörleg umræða um efni nátengd þessum efasemdum (Kristján
Kristjánsson 2002b: 171-272; Þorsteinn Gylfason 199B). Islenskir heimspeking-
ar hafa efnt til gagnrýninnar umræðu um ýmis málefni sem engin þörf er á að
tíunda hér enda helgast þær yfirleitt af trú á mátt gagnrýninnar hugsunar fremur
en efasemdum um hana. Páll Skúlason (1987) hefur fjaflað með eftirminnilegum
hætti um hlutverk gagnrýninnar hugsunar og hvort hægt sé að kenna hana. En
í grófum dráttum má skipta þessum andmælum í tvennt (Bailin og Siegel 2003:
190-192; Bailin 1998: 214-216). Fyrri andmælin eru við ákveðna þætti í gagnrýn-
inni hugsun eða að gagnrýnin hugsun vanræki ákveðna þætti í mannlegri hugsun.
Það er staðhæft til dæmis að kenningar um gagnrýna hugsun vanræki hlutverk
geðshræringa og tilfinninga í uppeldi og mannlífinu yfirleitt. Vísað er þá til þess
að þeir höfundar sem fjalla um gagnrýna hugsun tengja hana ekki við aðra þætti
sálarlífsins. Þessu má svara með því að benda á að ekkert í því sem hér hefur
verið sagt um gagnrýna hugsun útilokar það að tilfinningar og geðshræringar
séu mikilvægur innviður í sálarflfi og hafi mikil áhrif á ákvarðanir og breytni.
Geðshræringar lúta að hluta til vitsmununum: reiði hjaðnar ef maður uppgötvar
að vettlingunum manns var ekki stolið heldur voru þeir á öðrum stað en maður
hélt (Kristján Kristjánsson 2002a). Geðshræringar eru nátengdar hugarfari gagn-
rýninnar hugsunar og það er ekki mögulegt að draga skýra línu á milli tilfinninga
og gagnrýninnar hugsunar (Siegel 2007: 439). Gagnrýnin hugsun er hluti vits-
munadygða svo að vitnað sé í Aristóteles en þær dygðir styðjast við og tengjast á