Hugur - 01.06.2010, Side 141

Jafningjarguða rneðal manna
139
skipanir íyrir venjulegu fólki. Skoðum fyrst einstakt dæmi um þetta úr Ríkinu og
fikrum okkur síðan að hinu almenna.
I Fögruborg Platons leyfist engum að viðhafa blekkingar nema stjórnendunum
(heimspekingunum) en þeim leyfist að „blekkja annað hvort óvinina eða borg-
arana ríkinu til heilla“ (I, bls. 230 [389(3]). Frægustu ósannindin sem Fagraborg
hvílir á er hin göfuga lygi um manngerðirnar þrjár (4140-4150). Þannig ávarpar
heimspekingurinn Sókrates stjórnendur, hermenn og aðra borgara Fögruborgar:
„Þið sem búið í ríkinu eruð vissulega allir bræður, [...] en guðinn sem mótar
ykkur skóp þá ykkar sem eru hæfir til að stjórna úr gullblöndu. Þeim ber líka mest
lotning. Varðmennina blandaði hann silfri. Bændur og aðra handverksmenn járni
og eir“ (I, bls. 289 [415:1]). Megintilgangur þessarar sögu er að útskýra fyrir fólki
að það geti í vissum undantekningartilvikum getið afkvæmi úr öðrum málmi en
það sjálft er blandað úr. Þannig getur bóndinn, hvers sál er blönduð járni og eir,
getið af sér silfur- eða gullbarn. Það barn mun verða tekið og flutt í æðri stétt í
Fögruborg. Og stjórnendurnir mega ekki fyllast samúð þegar þeim sjálfum fæðist
barn úr járn- og eirblöndu. Það verður að fara niður í sína stétt. Platon eyðir ekki
orðum í það en maður getur hæglega ímyndað sér að bóndakonan muni krefy
ast skýringar á því að gullbarn hennar skuli tekið frá henni.7 Mér virðist að svar
stjórnandans í þessu tilviki verði eitthvað á þá leið að bóndakonan sé ekki fær um
að skilja ástæðu þess að barnið sé tekið frá henni. Hann gæti gefið a.m.k. tvenns
konar almennar skýringar á þeim skilningsskorti. I fyrsta lagi gæti hann bent á að
bóndakonan skilji ekki eðli veruleikans, hún hafi einungis ruglingslegar skoðanir
á honum. En hann getur líka bent á að hana skorti heildarsýn heimspekingsins.
Sama gildir um bóndann. Hlutverk sögunnar væri þá meðal annars að losa heim-
spekinginn (Sókrates í þessu tilviki, stjórnandann í Fögruborg í öðrum tilvikum)
undan þeirri kvöð að rétdæta þessa tilteknu gjörð fyrir samborgurum sínum eða
standa þeim reikningsskil gjörða sinna svo notað sé sama orðalag og við notuðum
um Gýges.
Við lok sjöundu bókar Ríkisins, þegar Sókrates hefur lýst menntun sannra
heimspekinga, víkur hann nokkrum orðum að því hvernig þeir munu koma reglu
á ríkið, og staðfestir þá að fleiri en alþýðufólk muni þurfa að sjá á eftir afkvæmum
sínum h'kt og raunar mátti vera ljóst af fimmtu bókinni:
Þeir senda alla borgara sem eru yfir tíu ára að aldri út á akrana [...] Þegar
þeir eru búnir að taka börn þeirra undan áhrifum þeirra siða sem nú eru
viðteknir, sem eru siðir foreldranna, ala þeir þau upp eftir sínum háttum
og lögum sem við röktum á sínum tíma (II,bls. 216 [5400-541^]).
Vart þarf að taka fram hvílíka röskun þessi ráðstöfun hlýtur að hafa í for með
sér á öllum siðum, h'fsháttum og samfélagsskipan þeirra borgara sem fá svona
stjórnendur. Platon er furðu hljóður um það hvernig borgararnir muni bregðast
7 Þótt Platon lýsi ekki viðbrögðum þegnanna við svo m.killi röskun á hversdagslífi foreldra sem
brottnám barns er, er ljóst að hann gerir sér grein fyrir því að þetta getur verið erfitt fyrir stjórn-
endurna og hvetur þá til að sýna enga samúð (4150-0).