Hugur - 01.06.2010, Síða 148

146
Þóra Björg Sigurðardóttir
nýjum skilningi á eðli náttúrunnar, eðli sálar og líkama og eðli Guðs. Átjánda
öldin markast svo af kenningum Newtons um stærðfræðilega uppbyggingu nátt-
úrunnar, og af spurningum um siðferðilegar skyldur, stjórnskipun samfélagsins og
gildi mannlegs lífs.
René Descartes er án efa áhrifamesti heimspekingur nýaldarinnar og reyndar
má ætla að heimspekirit hans, Orðræða um aðferð og Hugleiðingar um frumspeki,
séu einhver víðlesnustu heimspekirit allra tíma.1 Descartes skilgreindi hina hugs-
andi veru eins og hún birtist í hinu svonefnda „cogito-i“. Hin fleyga setning „Eg
hugsa, þess vegna er ég til“ dregur saman frumsetninguna í heimspeki Descartes
og vísar hvort tveggja til frumspekilegs sambands sálar og h'kama og þekkingar-
fræðilegs skilnings á hinni hugsandi veru.2
Þessar hugmyndir eru samofnar, því frumspekilega nálgunin hggur til grund-
vallar þeirri þekkingarfræðilegu og hin þekkingarfræðilega ræður því hvernig
hugsunin og þar með skynsemin fangar raunveruleikann.Margir heimspekingar,
sem á eftir honum komu, lögðu út frá heimspeki Descartes með það fyrir augum
að bæta við hana eða leysa þau vandamál sem hún virtist skapa.3 Þeirra á meðal
var þýski heimspekingurinn Leibniz.4
I Orðrœðu um aðferð hélt Descartes fram jafnaðarhugmynd um skynsemina.
Hann sagði að „hæfileikinn til að vega og meta og greina rétt frá röngu, sem einn
er réttilega nefndur brjóstvit eða skynsemi, [væri] af náttúrunni samur og jafn í
öllum mönnum".5 Með því að hefja sig yfir líkamann, fordóma, ástríður og til-
finningar og feta sig frá einföldustu og auðskildustu atriðum til þeirra flóknari og
taka engu sem gefnu nema því sem kemur manni skýrt og greinilega fyrir sjónir
taldi Descartes að hver sem er væri fær um að beita skynsemi sinni þrátt fyrir litla
formlega menntun.6
1 Orðræda um aðferð kom út hjá Hinu íslenzka bókmenntafelagi árið 1998 í íslcnskri þýðingu
Magnúsar G. Jónssonar með inngangi og skýringum eftir Þorstein Gylfason. Hugleiðingar um
frumspeki kom út hjá Hinu íslenska bókmenntafélagi árið 2001 í þýðingu Þorsteins Gylfasonar
sem cinnig ritar inngang og skýringar. Hér eftir verður notast við íslenskar þýðingar á nöfnum
bókanna Discours de !a méthodepour bien conduiresa raison, et chercher la veritédans les sciences (1637)
(Orðræða um aðferð til að beita skynseminni vel og leita sannleikans ívísindum) og Meditationes de
prima philosophia in quibus dei existentia & animæ a corpore distinctio demonstrantur (1641) {Hug-
leiðingar um frumspekipar semfierðar eru sönnur d tilve.ru Guðs oggreinarmun sálar og likama).
2 Hin fræga ályktun Descartes, „Ég liugsa, þess vegna er ég til“ („cogito, ergo sum“), kemur úr
latncsku þýðingunni á Orðræðu um aðferð. Sjá skýringu 34 hjá Þorsteini Gylfasyni 1998:173-177-
1 Hugleiðingum um frumspeki notar Descartes annað orðalag. Hann segir í íslenskri þýðingu „Ég
hlýt að draga þá ályktun að staðhæfingin Ég er, ég er til hljóti að vcra sönn, hvenær sem ég segi
hana cða hugsa" (René Descartes 2001:142).
3 Þorsteinn Gylfason 2001:108; Donald Rutherford 2006:1-9.
4 Þekktustu rit Leibniz eru Discours de métaphysique {Orðræða um frumspeki), samið árið 1686 en
kom fyrst út í Hannover 1846, Systéme nouveau de la nature et de la communication des substances
aussi bien que de l'union qu’i/y a entre l'áme et le corps {Nýtt kerfi um eðli verundanna og samband
peirra ogpá einingu sem rikir milli sálar og likama) sem kom fyrst út í París árið 1695, og Principes
de laphilosophie ou Monadologie {Frumforsendur heimspekinnar eða Mónöðufræðin), samið árið 17141
kom fyrst út í þýskri þýðingu 1721 en franski frumtextinn var ekki gefinn út fyrr en árið 1840 í
Berlín. Þessi þrjú rit komu út hjá Hinu íslenzka bókmenntafélagi undir nafninu Orðræða um
frumspeki árið 2004 í íslenskri þýðingu Gunnars Harðarsonar með inngangi cftir Henry Al-
exander Henrysson. Hér eftir verður notast við íslenskar þýðingar á nöfnum bókanna.
5 Descartes 1998: 61.
6 Descartes 1998: 77,79-81.